Хæст… Фыдыбæстæйы Стыр удхæссæг хæст. Йæ коймæ дæр баризы адæймаджы зæрдæ. Цал æмæ цал хæдзармæ æрхаста фыдбылыз, æнамонддзинад? Цал мады ныууагъта уарзон хъæбултыл зæрдæхалæн хъарæггæнгæ?
Цал сылгоймагæн бавзарын кодта идæдзы уæззау хъысмæт æнахъом сабитимæ? Цал æмæ цал сывæллонæн схауын кодта сæ сидзæры, æвæгæсæджы хæлттæ?
Фыдыбæстæйы Стыр хæсты ирон фысджытæй чи фæмард, уыдонæй се ‘ппæты курдиатджындæр уыд Калоты Хазби.
Калоты Хазбийы цард зарæгау уыд цыбыр, фæлæ рæсугъд æмæ мидисджын. Райгуырд Байыкомы (Захъа). Цард Къостайы хъæуы. Ахуыр кодта пединституты филологон факультеты (1938-1941). 1941-1942 азты йæхи хæстмæ цæттæ кодта Камышины танкисты скъолайы, уырдыгæй йæ фæндаг цыд хæцæг æфсадмæ. Хъæбатырæй хæцыд æппæты карздæр хæстыты. Фæмард 1943 азы Курскы къæлæты. Ныгæд æрцыд уыцы сыгъд зæххыл, хъæу Красная Полянайы.
Хазби хайджын уыд нæртон æхсар æмæ хъомысджын сфæлдыстадон курдиатæй. Йæ иу æмдзæвгæйы загъта: «Æз мæ цард нæ нымайын æвгъауыл». Æмæ радта йæ цард Фыдыбæстæ, Сæрибар æмæ Поэзийæн.
30-æм азты кæрон Хазбийы поэзи уыд ахсджиаг фæзынд. Уый уыд ног йæ мидисæй дæр æмæ йæ аивадæй дæр. Æрыгон поэт хъоды бакодта ихсыд темæтыл, хус риторикæ æмæ стауæн ныхæстыл. Уый нывгæнæджы цæстæй акаст æрдзмæ, æппæт дунемæ, адæймаджы цардмæ æмæ сæ æвдыста хуызджын поэтикон нывтæ. Уый царды æддаг æууæлтыл дзурынæй рахызт адæймаджы хъысмæт фæлгъауынмæ, уды цард иртасынмæ, уыдон нывæфтыд кæнынмæ. Уыйадыл йæ поэзи фæлыст у ирд ахорæнтæй, ныфсхаст æмæ хигъæдон фæлгонцтæй.
Курдиатджын фыссæг хъуамæ йæ фыд Алыксандры хуызæн рухстауæг, фæсивæды хъомылгæнæг уыдаид. Фæлæ хъысмæтæн та цы загъдæуа!. Уый йын афтæ стæрхон кодта æмæ фидæны ахуыргæнæджы æмæ поэты бахъуыд æфсæддон дарæс скæнын.
Æнæкæрон маст бауагъта æвзонг поэты зæрдæйы хæст: «Карз хæст райдыдта… Арвау ныццæлхъ кодта тохы фыццаг гæрах, арвы цæлхъау нæргæ ацыд хъæутæ æмæ быдырты». Ахæм поэтикон æвзагæй райдыдта поэт йæ прозæйæ фыст æмдзæвгæ. Æнæнхъæлæджы сау хабар, арвы нæрдау, фехъуыст хъæутæ æмæ горæттæм. Хæстхъом фæдисонтæ ивылдысты тохы цæхæрмæ, тугдзых знагæй уарзон Райгуырæн бæстæ бахъахъхъæнынмæ.
Хазби хæсты тарфмæ бацæуыны размæ йæ карз хъысмæты бархъомыс бæлвырд уыны. Зоны, уым «сæрыстырæй бахъæудзæн мæлын» æмæ йыл разы у, æрмæст тохы бон хъуамæ расгуыха, «ныфсхаст цæргæсæн» куыд æмбæлы,афтæ. Хъуамæ ауигъа æппæтыл дæр йæ къух – йæ уарзондзинадыл, йæхи уды амондыл, йæ фæндыр дæр хъуамæ ныууадза дзæгъæл. Йæ иунæг нысан хъуамæ суа – расгуыхын, фыдгултæй фылдæр ныццæгъдын, стæй сæрыстырæй амæлын тохы быдыры.
«Хорзæй баззай, мæ райгуырæн Ир!»-ы, поэт, фæдисон лæгау, йæ быцъынæг тоны тохы быдырмæ, фæлæ рагацау æнкъары, даргъ æмæ тæссаг фæндагыл кæй цæуы, уый. Поэт æнæкæрон уарзтæй уарзы Ирыстоны æмæ куры Иры дзыллæтæй, мыййаг, йæ цард куы аскъуыйа, уæд цæмæй рохуаты ма баззайа. Фидарæй йæ уырны, фæстæмæ уæлахизимæ тохы быдырæй кæй сыздæхдзæн, уый: «…Уырны мæ, иу бон дæм кæй фæзындзынæн, иу бон дын æнæнхъæлæджы дæ рудзынг кæй бахойдзынæн, уый. Æнхъæлмæ кæс… Ма ферох кæн!..»
Хазби уыд уалдзæг æмæ хуры зарæггæнæг. «Сæрибар уалдзыгон ныхæстæй Мæ зæрдæ цины арт суагъта», – зæгъы поэт. Уымæн уалдзæг у царды поэтикон фæлгонц, сæрибар æмæ æвзонгады символ. Йæ лирикæйы уалдзæджы нывтæ зынынц бирæ хуызты, ивынц кæрæдзи, иу дзы æххæст кæны иннæйы, афтæмæй сæ æвзæры цины поэзи.
Уалдзæг æмдзу кæны хуримæ. Хурæн ис арты æрдз, – иумæ сты фарны символ. Хазбийы рæнхъыты тæмæнтæ калынц хуры тынтæ, судзынц, арт уадзынц, – уыдон сты рухсы гуырæнтæ.
Хазби уыд цард æмæ уарзты поэт. Уый афтæ цардмондаг у, æмæ йын бафсис нæй дунейы фидауцæй, зæххы сойæ, уарзондзинадæй. Хазби у ног дуджы рыцарь, табу кæны рæсугъддзинадæн, уарзт æмæ намысæн. Уый у сæрыстыр, нæртон, ныфсхаст. Йæ уарзт вæййы æрхæндæг, фæлæ рухс æмæ уæздан. Поэт царды уыны рæсугъддзинад, уый у гуманист, зынаргъ ын у адæймаг, уымæ гæсгæ йæ зæрдæмæ арф исы искæй рыст, хъыг кæны фидауцы сæфтыл, тыхсы адæймаджы хъысмæтыл. «Цард у мæлæтæн æвгъау» – уыцы хъуыды у Хазбийы этикæйы бындур. Фæлæ мæлæт æрдзон фæзынд у, нæй дзы ирвæзæн, æмæ поэт уыны трагедитæ, уыдонæй рисы йæ уд æмæ сæ фæстиуæг вæййы арф психологон уавæр: «Мæ зæрдæ сау дзæнгæрæг цагъта». Ацы æрвон загъды зыны бæрзонд уды хъыг, уый нын æвдисы поэзийы æрдз дæр нывæфтыд символæй.
Цардæн аргъ кæнын чи зоны, йæ сæраппонд тох дæр уый кæны. Хазби уыди поэт æмæ хæстон. Уый йæ граждайнаг, патриотон æмæ гуманистон хæс æххæст кæнынмæ цыдис сæрыстыр æмæ разæнгардæй. «Æз, ныфсхаст цæргæс, мæ базыртæ ысцагътон Æмæ тымыгътæм æнхъæлмæгæс лæууын». Фæстæдæр уыцы хъуыды уыдзæн бæлвырддæр: «Æз фæцæуын уæ сæрвæлтау, адæм».
Хазбийы лирикæ улæфы патриотизмы пафосæй. Фæлæ дзы нæй нæдæр патетикæ, нæдæр одæйы æууæлтæ. Лирикон герой у хъайтар, фæлæ йæ лæгдзинад æвдыст цæуы лиризмы дунейы. Æгæрон у «зæххы зæрдæйы маст», поэт æй æнкъары æмæ йæ хæссы йæхи зæрдæйы. Хазби лирикон нывæн хатгай ратты космосон тыгъдад. «Æз кæуын… Æрзоныг кодтон зæххыл æмæ йын йæ риуæн пъа кæнын. Ма хъæрз, зæхх, мæ уд фæрыст дæ мастæй…». Поэт йæ уарзт æмæ йæ зондæй удджын кæны Зæхх, Зæххы æмсæр кæны адæймаджы дæр. Ам бердзенаг мифау зыны зæхх æмæ адæймаджы хæстæгдзинад, скæнæг æмæ сфæлдисоны бастдзинад. Уыцы иудзинад поэт æмæ хæстонæн дæтты ныфс æмæ тых – уыдоны фæрцы сæ бон у ныййарæг зæхх хъахъхъæнын, цард аразын, уарзт æмæ сæрибарыл зарын.
Ирон поэзийы ахъаззаг фæзынд уыдис Хазбийы хæстон лирикæ. Хазби у лирик æмæ йæ уацмысты нæй фæдисон хъæртæ, бæгънæг лозунгтæ. Советон поэзи цадæггай, «цауты æддаг фарс цы жанртæ æвдыстой, уыдонæй æмæ сюжетон æмдзæвгæтæй раздæхт сыгъдæг лирикон æмдзæвгæмæ… Хæст нæ поэзийы бауагъта лирикон уддзæф, фæарфдæр ис йæ эмоцион зæлынад, арбаввахсдæр æй кодта адæм æмæ йæ хъайтармæ». Уыцы миниуджытæ Хазбийы лирикæйы хицон уыдысты суанг йæ райдайæнæй. Хазбийы лирикон курдиат æххæстæй раргом ис йæ хæстон æмдзæвгæты. Уыдоны ис арф мидис, уыдон сты нывджын, нывтæ сты æнæнхъæлæджы фæзындтæ. Арæх дзы алы хуызты æмбæлы дыууæ фæлгонцы – туг æмæ хур, мæлæт æмæ царды символтæ. «Худы туджы ‹ртæхты хуры тын» – уый пейзажы хай нæу, метафорæйæн ис символон ахаст, æвдисы цард, рухс æмæ сæрибары уæлахиз.
Хæст уыди тыхæвзарæн æмæ рæстæвзарæн. Советон адæм хæцыдысты цард æмæ сæрибары сæраппонд, хъахъхъæдтой Зæхх æмæ дунейы цивилизаци. Сæ хæст уыд рæстаг, сæ нысан – рухс, æмæ цыдысты уæлахизмæ. Хæсты цæхæрæй рацыдысты æхсыстæй, сыгъдæгзæрдæйæ, ныфсхастæй. Уый уыд историон æнтыст æмæ æвдыст æрцыди ирон литературæйы. Ирон аив ныхас йæ хуыздæр æнтыстыты нывæфтыд кодта адæмы намысон æмæ психологон уавæр.
Хæсты быдыры уæвгæйæ, поэт хъусы райгуырæн зæххы хъæрзын, йæ фæллад цæст уыны æвирхъау ныв-«худы туджы ртæхты хуры тын…». Æмæ зæрдæ скъуыйы æгæрон маст æмæ мæтæй.
О, сыгъдæгзæрдæ поэт. Йæ сомытæй иу дæр нæ фæмæнг. .. Зæххы сæрвæлтау цы ард бахордта, уымæн дæр хъысмæт æгæр цыбыр æмгъуыд радта. Цавæр уарзтæй уарзта йе схæссæг зæххы, ахæм рæвдауæг хъæлæсæй кæимæ дзуры, ныфсытæ кæмæн æвæры, уыцы зæххы!
Бон нæма фæзынд сæууон æртæхы,
Фесæфт хъамылы æххормаг сынт
Æз кæуын…
Æрзоныг кодтон зæххыл
Æмæ йын йæ риуæн пъа кæнын.
Ма хъæрз, зæхх, мæ уд фæрыст дæ мастæй!
Базæронд мæ лæппуйы буар…
Тугæй нал зыны дæ фæтæн астым.
Судзгæ мбисæндтæ-нæмгуыты уард!
Ма хъæрз, зæхх…
О, бафæраз бæллæхы!
Уалæ скæсæны сырхдзыкку бон фæзынд.
Дымгæ тадзы райсомы æртæхы…
Худы туджы ‘ртæхты
Мах, æрыгон фæлтæр, Хазбийы рухс ном æмæ бæллицтæ дарддæры фæлтæртæн бахъахъхъæндзыстæм…
Фыдыбæстæйы Стыр хæст Советон Цæдисы адæмтæн ссис сæ удыхъæды æмæ лæгдзинады, ныфсы æмæ Райгуырæн бæстæмæ уарзондзинады егъаудæр фæлварæн. Тугæмхæццæ тыллæг æртыдта хæст мах зæххыл. Фæлæ бафæрæзтам. Майы уæлахизы салют фехъуыстой фашистон рынæй фервæзæг æппæт адæмтæ.
Æппæтæй уæззаудæр хæст цы бон фæци, уæдæй нырмæ кæд æвдай авд азы рацыд, уæддæр нæ Райгуырæн бæстæйы сæрибардзинады æмæ хæдбардзинады сæраппонд сæ цард нывондæн æрхæссæг адæмты нæмттæ нæ рох не сты, нæдæр уыдзысты. Сæ кад мыггагмæ баззайдзæн цæргæйæ. Æвдай авд азы æххæст кæны не стыр Уæлахизыл. Æвдай азы авд цæрæм æнæ хæстæй, бонæй-бон рæсугъддæр кæны нæ адæмы цард. Дунейы раззагдæр адæмтæ цæуынц нæ равзæрст фæндагыл. Карзæй тох кæнæм, дунейыл ног хæст бандзарынмæ чи хъавы, уыдоны фæдфæливæн миты ныхмæ.
Дунейы дзыллæты фарн тыхджындæр у, хæстæй чи æртхъирæн кæны, уыдонæй.
Кад, Намыс, Уæздандзинад, Æфсарм æмæ Æхсар, Фыдыбæстæйыл иузæрдиондзинад – уыдон ирон лæгæн йæ туджы сты, нæ фыдæлтæй нын баззадысты. Афтæ уыд, у æмæ уыдзæн æнустæм!
Мах кæддæриддæр бузныг уыдзыстæм, Фыдыбæстæйы Стыр хæсты нын нæ Райгуырæн бæстæйы сæрибарад æмæ хæдбардзинад чи бахъахъхъæдта, уыцы хæстон фæлтæрæй. Нæ фыдæлты æмæ дадаты хъæбатырдзинад, лæгдзинад æмæ фæразондзинад дунейы æмæ Европæйы адæмты арфæйаг хъуыдыйы баззайдзысты мыггагмæ, уыдзысты сæ фæдыл цæуæг фæлтæртæн хæрзвæткон нысанау.
КЪУДУХТЫ Маринæ