Не ʼгъдæуттæ æнгом баст сты ирон бæрæгбæттимæ. Уыдоны фæрцы разынынц бирæвæрсыгæй, се ʼппæт хуызты. Уымæ гæсгæ а фæстаг азты, йæ уд ма ирон фарны комытæфæй дзаг кæмæн у, уыдон се ʼргом тынг аздæхтой нæ бæрæгбæттæн сæ рагон хуыз скалынмæ. Цæмæй адæмы иудзинадæн, фарнæн, стæй æвзаг йæ гаччы сæвæрынæн исты ахъаз фæуой.
Бæрæгбон адæмы цардæй равзæргæ у. Цæуылдæриддæр æнцой кæны, уыдон сты адæмы удыхъæд, зонд, æрхъуыдыдзинад, гæрзарм æмæ зæрдæргъæвддзинад. Йæ бæрæгбон чи куыд кæны, уый дзурæг у йæ культурæйыл, йæ зондахастыл, йæ цардмæ цæстæнгасыл, йæ тырнындзинæдтыл.
Алы адæймаг дæр йæхи цардæй цæры, йæхирдыгонау æнкъары царды ад æмæ уæз, йæ хъысмæты раз иунæг у. Æмæ, зæгъгæ, иу адæм рæстæгæй-рæстæгмæ кæрæдзийы фарсмæ уæхски-уæхск куы нæ æрбалæууиккой, сæ хъыг, сæ цин куы нæ дих кæниккой, уæд царды зын зæрондмæ ахæссын алкæй къухы нæ бафтид. Гъе, уымæ гæсгæ адæймаг бафтыд сфæлдыстадон хъуыдыйыл: йæ цард фæрогдæр кæнынæн æрхъуыды кодта хиирхæфсæн мадзæлттæ, алыхуызон фæрæзтæй йæ рæсугъддæр кæны. Адæймаджы сфæлдыстадон хъуыдыйæ равзæрдысты бæрæгбæттæ дæр.
Афæдзы дæргъы ирон адæммæ бирæ алыхуызон бæрæг бонтæ вæййы: цины æмæ хъыджы, зæрдæрайы æмæ мысыны, фыдохы, уæззау куысты æмæ æндæртæ. Уымæ гæсгæ сæ цард-цæрæнбонтæн радтой ахæм нæмттæ:
– Къатыбонтæ
– Æнцойбонтæ
– Рæмонбонтæ
– Бæрæгбонтæ
– Тæфæбонтæ
Къатыбонты, ома кусæн бонты, царды фæрæзтыл сагъæсты адæймаг ихсийы уæззау куысты; æнцойбонты уадзы йæ фæллад, фæлæ йæ рох нæу йæ райсомы бон; рæмонбонты у хъæлдзæг, зæрдæрай, йæ зæрдæ цин кæны, фырт ын кæй райгуырд, йæ рынчын кæй сдзæбæх кæнæ йæ бæлццон æгасæй хæдзар кæй ссардта, ууыл æмæ æндæр æхсызгон хабæрттыл, йæхи æнкъары амондджынæй; бæрæгбонты дзаг фынгты уæлхъус кувы Иунæг Стыр Хуыцаумæ, Уастырджимæ, зæдтæ æмæ дауджытæм, ары йæ мæрдты нæмттæ – йæхиуыл, йæ удыл нæу, æмæ йæ рох кæны царды уæз, йæ зындзинæдтæ; тæфæбон, ома йыл зиан куы æрцæуы, уæд уый фæдыл, афæдзы дæргъы кæндты у фыдох æмæ æрхуым.
Æнцойбонтæ сты фæлладуадзæн бонтæ. Фылдæр вæййынц къуырийы æвдæм бон, хуыцаубоны. Дунесфæлдисæг Иунæг Хуыцау дæр, дам, зæхх æмæ дунейы скондыл фæкуыста æхсæз боны, æвдæм бон та йæ фæллад уагъта. Уымæй уæлдай ма нæ фыдæлтæ къуырийы бонтæй алкæцыйы дæр æвæрдтой сæрмагонд мидис, ирон адæмон сфæлдыстадмæ гæсгæ дзы алкæмæн дæр ис йæхи зæд, йæхи бардуаг:
Къуырисæр у Алардыйы, Тутыры æмæ Уациллайы бон.
Дыццæг у Уастырджийы бон.
Æртыццæг – Бынаты бардуаджы бон.
Цыппæрæм – Мыкалгабырты бон.
Майрæмбон – Мадизæды, Мады Майрæмы бон.
Сабат – Мæрдты бон.
Хуыцаубон – Стыр Хуыцауы бон.
Иунæг Стыр Хуыцауы ранымад зæдтæ æмæ дауджыты бæрæгбæттæ дæр вæййынц къуырийы мидæг алкæмæн дæр йæхи боны. Уый афтæ нæ амоны, æмæ уыцы бонтæм иннæ зæдтæ æмæ дауджытæ ницы бар дарынц. Зæгъæм, хуыцаубонмæ бирæ бæрæгбæттæ æрцæуынц: Фæлвæра, Фацбадæн, Куадзæн, Атынæг, Къобы Уастырджи, Ичъына æмæ суанг Ногбон дæр.
Бафиппайын хъæуы уый дæр, æмæ алы бæрæгбон дæр райдайы, цы боны уыдзæн, уый размæ æхсæвы. Уымæн æмæ ирон адæммæ суткæ нымад цæуы иу æхсæвы иу сахатæй иннæ æхсæвы иу сахатмæ нæ, фæлæ иу изæрæй иннæ изæрмæ. Дзургæ дæр афтæ куы кæнæм. Сабаты куы баталынг вæййы, уæд фæзæгъæм: «Ахсæв у Хуыцауы æхсæв», хуыцаубоны изæрæй та – «Къуырисæры æхсæв» æмæ афтæ дарддæр.
Гъе, уымæ гæсгæ нæм Джеоргуыба, кæд Уастырджийæн йæ бон дыццæг у, уæд райдайы къуырисæры изæрæй. Йе ʼрвитæн дæр вæййы иннæ къуырисæры изæрæй. Бæрæгбонæн та, куыд изæр фæкæны, афтæ йæ тых сæтгæ кæны, æмæ куыддæр дыууæ сахаты свæййы, афтæ æфсинтæ, фысымтæ стыхсынц. Изæры æрцыдæй стæрсынц æмæ фынгтæ æрæвæрыныл фæтагъд кæнынц.
Ирон бæрæг бонтæ бирæ сты. Алы комы, алы хъæуы цæрджытæн, алы мыггагæн дæр ис хицæн бæрæгбæттæ.
Цгъойты Хазби