104 азы сæххæст зындгонд полярон капитан, социалистон фæллойы Хъæбатыр Кучиты Юрийы райгуырдыл
Æгъдау, æфсарм æмæ намыс кæддæриддæр уыдысты ирон адæмы царды фидар уидæгтæ. Ацы стыр хæзнатæ бæрзонд æвæрд цы бинонты, æхсæнады æмæ паддзахады сты, уым цардыуаг у бæстон, биноныг, фæтк – йæ бынаты, адæмы цард – амондджын. Арфæйы дзырдæй адæмы зæрдæ райы, зæрдæйы дуар æм парахатæй байгом вæййы. Æнæ хорз адæймæгтæй дуне мæгуыр у. Куыд зонæм, афтæмæй та Ирыстон, Табу Хуыцауæн, сæрбæрзонд кæмæй у, ахæм кадджын лæгтæй хъуаг никуы уыд. Уыдон сæ фæзминаг хъуыддæгтæй канд Ирыстоны нæ, фæлæ дунейы мидæг стыр кад æмæ ном скодтой ирон адæмæн. Сæ номхыгъдмæ фидарæй бахæссæн ис мæ абоны æрмæджы хъайтар Кучиты Юрийы дæр.
«Арктикон капитан Кучиты Юри у легендарон ном ихсæттæг флоты, уый у ахæм адæймаг, кæцы равдыста йæ удыхъæдæй æцæг хъæбатырдзинад. Кучиты Юри денджызы цыды историйы фыццаг акодта атомон нау Цӕгат полюсмæ æмæ æрыздæхт. Уыцы хъайтардзинад арæзт æрцыд атомон ихсæттæг «Арктикæ»-йыл 1977 азы августы», – фыста зынгæ иртасæг, «Уырыссаг географион æхсæнад»-ы уæнг Сергей Сигачев.
Кучиты Юри райгуырдис Цæгат Ирыстоны 26-æм августы 1919 азы, Тибы хъæуы. Йæ фыд Сергей уыд Цæгат Ирыстоны зæхгуысты комиссар. 1938 азы æнаххосæй баййæфта æфхæрд. Йæ сыгъдæг ном ын раздæхтой 1956 азы. Йæ мад Хетæгкаты Василийы чызг Любæ уыди Нарæй рацæугæ, хæдзары æфсин, хæдæфсарм, куырыхон сылгоймаг.
Юрийæн йæ удыхъæды хуыздæр миниуджытæ сфидар сты Сырх æфсады, уæлдайдæр та йæ уæлдæфон тыхты æхсарджын историйы бындуртыл. Йæ фыды йын цы аз æрцахстой, уыцы уæззау 1938 аз Юри иттæг хорз бæрæггæнæнтимæ каст фæци Дзæуджыхъæуы 27-æм скъола. Лæппумæ уыд иунæг бæллиц – фæндыд æй тæхæг-куынæггæнæг суæвын. Йæ аттестаты фыст уыд: «ССР Цæдисы Адæмон комиссарты советы æмæ Большевикты æппæтцæдисон Коммунистон партийы ВКП(б)-йы Центрон Комитеты уынаффæмæ гæсгæ Кучиты Сергейы фырт Юрийæн ис уæлдæр скъоламæ æнæ фæлварæнтæй бацæуыны бар». Фæлæ лæппуйы нæ райстой нæдæр Жуковскийы номыл æфсæддон-уæлдæфон академимæ, нæдæр æфсæддон тæхджыты скъоламæ, нæдæр Бауманы номыл Мæскуыйы æфсæддон-техникон институтмæ.
Хæстæн йæ хæдразмæ полярон авиацийы управленийы хицау, Советон Цæдисы Хъæбатыр Марк Иваны фырт Шевелевмæ æрбацыд къӕсхуыргомау лæппу. Марк Шевелев уыд, йе скондмæ Цæгат Ирыстон дæр кæдæм хауд, уыцы æвзарæн зылдæй ССР Цæдисы Сæйраг Советы депутат. Йæ фынты дæр тæхгæ чи кодта, уыцы æрыгон лæппу æрбацыд, йæ цард уæлдæфимæ чи сбаста, ахæм адæймагмæ – йæ зæрдæ дардта, кæй йæ бамбардзæн, ууыл. Шевелев æм байхъуыста æмæ загъта: «Кæд дæ мæ уынаффæ хъæуы, уæд дын зæгъын – Диксоны сакъадахмæ ацу æмæ дзы матросæй бакус. Æцæг лæгты ʼхсæн ацæр, дæхи бафæлвар. Стæй ма дæ ныййарæгæн дæр æххуыс кæндзынæ».
Афтæмæй, 1941 азы 5 июны Шевелевы уынаффæйæ Юри ссис сыфцӕйласгӕ нау «Василий Молохов»-ы матрос. Уый фæстæ службæ кодта Арктикæйы флоты наутыл кæстæр афицерæй. Хæсты азты ленк кодта хъахъхъæнæг наутыл, стæй ихсæттæн наутæ «Таймыр» æмæ «Малыгин», «Сибиряков»-ыл.
1944 азы Кучиты Юри каст фæцис штурманты скъола, уый фæстæ та — адмирал Макаровы номыл паддзахадон денджызон академи. 1962–1963 азты уыд ихсæттæн наутæ «Мурманск» æмæ «Киев»-ы капитан, атомон ихсæттæн нау «Ленин»-ы капитаны хæдивæг, 1964 азы та дзы нысангонд æрцыд капитанæй. Уæд ацы науыл, фæстæдæр та, ихсæттæн нау «Владивосток»-ыл цæугæйæ, сгарын райдыдта зæххы къорийæн йæ цæгатагдæр ранмæ бацæуæнтæ. Æмæ, ацы ихсæттæн наутыл полюсмæ бахæццæ уæвæн кæй ис, уыцы хъуыдыйыл æххæстæй баууæндыд. Уæдæй фæстæмæ йæ цард сбаста Уæрæсейы Арктикæйы флотимæ.
1971 азы 5 июны Кучиты Юри нысангонд æрцыд, аразгæ ма кæй кодтой, уыцы ихсæттæн нау «Арктикæ»-йы капитанæй, æмæ йын дæс азы дæргъы разамынд лæвæрдта. Кучийы-фырт разынд стыр курдиаты хицау. Йæ размæ чи куыста æмæ, Цæгат полюсмæ фæндаг айгæрдын сæ бæллиц кæмæн уыд, уыцы полярон капитантæй бирæты фæлтæрддзинадимæ базонгæ, арктикон университеттæ ацыд æмæ сси фæлтæрдджын, дæсны капитан. Арктикæйы йæ се ʼппæт дæр зыдтой ныфсхаст адæймагæй, тæрсгæ æппындæр чи ницæмæй кодта, ахæм капитанæй. Суанг ма йыл чидæр карикатурæ дæр скодта: бæхыл хъазæгау æй сныв кодтой ихты ʼхсæн, цыма æцæгæйдæр бæхыл бадгæйæ ихты ʼхсæн цæуы, афтæ…
Нæ зындгонд æмзæххон йæ царды 54 азы радта денджызон флотæн. Уыдонæй 40 азмæ æрзылд Цæгатаг ихджын цæугæдæттыл. Йæ ном дунейыл айхъуыст 17-æм августы 1977 азы. Уæд, Советон Цæдисы ихсæттæн нау «Арктикæ»-йæн разамынд дæтгæйæ, бахæццæ Цæгатаг полюсмæ. Уый уыд фыццаг ахæм цау денджызон историйы.
Кучиты Юрийы ном хæссы, зонындзинæдты фæдыл æй сабыргай чи сайдта, йæ удцырындзинад кæм рабæрæг, йæ ном цæмæй ма ферох уа, кæстæр фæлтæрæн уой фæзминаг йæ æвæрццæг хъуыддæгтæ, уыцы Дзæуджыхъæуы 27-æм астæуккаг скъола, Горæтгæрон районы иу уынг, Францы-Иосифы зæххы сакъадах стæй газласæн танкер, уыимæ ма Коцойты Арсены номыл уынджы Дзæуджыхъæуы легендарон арктикон капитанæн æвæрд æрцыд цыртдзæвæн.
Таурæгъон капитан сæрыстырæй фæлгæсы пьедесталæй, бирæ кæй уарзта æмæ æрвылаз дæр æхсызгонæй кæдæм цыд, уыцы Ирыстонмæ.
Уыцы цыртдзæвæны размæ сабаты цы дзыллæ æрбамбырд ис, уыдонимæ уыдысты – 27-æм астæуккаг скъолайы сæргълæууæг Джимиты Галинæ Хаджумары чызг йæ ахуыргæнджытæ æмæ ахуырдзаутимæ, Кучиты мыггаджы минæвæрттæ – Батрадз, Ибрагим, Аслан, мыхуыры фæрæзты кусджытæ æмæ хуымæтæг адæм. Уыдон зæрдиагæй дзырдтой сæ хъуыдытæ æмæ мысинæгтæ зындгонд капитаны тыххæй.
– Абон нæ зындгонд капитаны райгуырдыл æххæст кæны 104 азы æмæ та нæ зæрдыл ногæй æрлæууыдысты уыцы стыр хъæбатырдзинады цаутæ. Ирон адæм кæд искуы сæ зынгæ лæгтæн аргъ æмæ ном скодтой, уæд уыдонæй иу у Социалистон Куысты Хъæбатыр, Ленины ордены æмæ Фæллойадон Сырх тырысайы ордены кавалер, атомон ихсæттæн нау «Арктикæ»-йы капитан, Цæгатаг полюс басæттæг æмæ бирæ æндæр хæрзиуджыты хицау Кучиты Юри дæр. Тынг æхсызгон мын у абон ацы сабиты арæхстдзинадмæ кæсын.. Кучиты Юрийы цард æмæ фæллойадон сгуыхтытæ рохуаты ма хъуамæ баззайой. Нæ зынгæ лæгтæн куыд кад кæнæм, уый та кæстæр фæлтæрæн уыдзæн фæзминаг, æвзæрын сæм кæндзæн патриотизмы æнкъарæнтæ, тырнындзинад стыр æнтыстытæм, – йæ раныхасы загъта Кучиты Батрадз.
Фембæлды 27-æм скъолайы райдиан кълæсты ахуырдзауты райстой «Кучийы-фырты номыл æвзонг къорды» рæнхъытæм æмæ сыл бабастой æрвгъуыз галстуктæ.
Кучиты Юрийæн йæ æнæбасæтгæ хъаруйæн, йæ удуæлдай фæллойæн цы хæрзиуджытæ саккаг кодтой, уыдонимæ сты: Социалистон Фæллойы Хъæбатыр, Ленины орден, Фæллойы Сырх Тырысайы орден, майдантæ – «За трудовое отличие», «За оборону Советского Заполярья», «За победу над Германией», «300 лет Российскому флоту» æмæ æндæртæ, чи сæ фæуыдзæн нымад. Уыимæ ма у Дзæуджыхъæуы сахары кадджын гражданин дæр.
Кучиты Юрий йæ цардæй ахицæн 2005 азы.
Кучиты Юрийы ныстуанмæ гæсгæ йæхи æмæ йæ бинойнаджы (амардис 1999 азы) мард буæртты æртхутæг кадджын уавæры ныддардæуыд Цæгат полюсмæ хæстæг денджызы дымгæмæ. Йæ ныстуан сæххæст кодтой атомон ихсæттæг «Ямал»-ы командæ 2006 азы 19 августы.