Хъуыдыгæнæг адæймагмæ æнæмæнг сæвзæры ахæм сагъæссаг фарста: цавæр у мæ царды нысан ацы дунейы? Дзырд дæр ыл нæй, æрдзы хъæбул уæвгæйæ, адæймаджы сæйраг катай у царды исты хорз фæд ныууадзын, цæмæй царды хæс æххæст кæнай адæмы æфсæрмæй, иннæтæн царды ныфс куыд уай, афтæмæй. Ахæм бæрзонд нысан ын куы нæ уа, йæхицæй дарддæр куы никæмæн ницы ахъаз уа, уæд æхсæнадæй арфæйаг никуы уыдзæн. Ирон адæммæ кæддæриддæр уый тынг фидар æвæрд уыд: хъуамæ дыл адæмы зæрдæ ма фæхуда. Адæм мæ уæдæ куыдæй фендзысты, цы мæ зæгъдзысты? Уым ис æгъдау æмæ фарны ратæдзæн. Æнæгуырысхойæ, ацы куырыхон зонд æрдзæй рахаста нæ редакцийы абоны уазæг Хъайтыхъты Риммæ – Дзæуджыхъæуы 5-æм профессионалон училищæйы ирон æвзаг æмæ литературæйы, Ирыстоны культурæ æмæ традициты ахуыргæнæг. Ныр цыппор азæй фылдæр ахуырдзаутæн уарзын кæны мадæлон æвзаджы æнкъарæнтæ. Зонгæ сæ кæны, амоны сын не ’гъдæуттæ æмæ традициты рæсугъддзинад.
– Риммæ, адæймагæн дунейы иууыл зынаргъдæр чи сты, уыдон – йæ сывæллæттæ, йæ хъæбултæ, стæй æрмæст йæ сабитæ нæ, зæгъæм, ды дæ уарзондзинады æнкъарæнтæ æвдисыс алы сабимæ дæр. Уымæн æмæ хистæртæй уæлдай уый у æнæхин, æнæлаз.
– Хорз, рæсугъд у чысылæй алы саби дæр, фæлæ дзы уæддæр адæймагæн йæ зæрдæмæ йæхи сабийæ æввахсдæр ничи лæууы. Æмæ махæй, хистæртæй, алкæйы дæр фæфæнды, цæмæй адæмы рæгъы рацæуа, царды басгуыха, хорз адæймаг дзы рацæуа. Гъе, фæлæ уыцы бæллицтæ царды сæххæст кæнынмæ алчи нæ фæцарæхсы, алчи сæ хъомыл кæныны фаг бæрндзинад нæ равдисы æмæ бирæ сабитæн сæ фидæны царды фæндæгтæ ныггæлиртæ вæййынц. Афтæ уыд ивгъуыд заманты, афтæ у ныртæккæ дæр, кæд цард цивилизацийы фæндагыл стыр къахдзæфтæ размæ акодта, уæддæр. Сабиты мæгуырдзинад, сабиты фыдракæнддзинад, сабитæм тыхбахаст æмæ ноджыдæр семæ баст чи у, уыцы ахсджиаг фарстатæ абон дæр карзæй лæууынц дунейы бирæ бæстæты раз.
Раздæры Советон Цæдисы ныппырх мæгуырауæрдæм бандæвта, цы ног паддзахæдтæ фæзынд, уым бирæ сабиты хъысмæтыл. Царды æмвæзад зынгæ кæй æрхауд, уый, фыццаджыдæр, сæхиуыл банкъардтой сабитæ. Нал сæм уыд фаг хъусдард, куыд паддзахæдты, афтæ ныййарджыты ’рдыгæй дæр æмæ дуг йемæ цы æвзæрдзинæдтæ æрхаста, уыдоныл æнцонæй цайдагъ кодтой.
– Махæй алкæмæндæр йæ цард сабидугæй райдайы æмæ нæ алчидæр хъуыды кæны, уыцы азтæ йын цахæм уыдысты, уый. Хистæрты ныхæстæй хъуыстам æмæ хъусæм, уыдонæн та цавæр уыдысты сæ сабион бонтæ, зæгъгæ.
– Хъыгагæн, зæгъын хъæуы уый, æмæ сæ царды рагуалдзæджы азтæй, бонтæй раппæлæн кæй никуы уыдис уыдонæн. Æмæ дзы куыд раппæлдæуа, кæд æмæ сæ ныййарджытæ, хæхты цъассыты цæргæйæ, тухийæ æрвыстой сæ царды бонтæ. Карз æрдзон уавæрты цæргæйæ, сæ гуыбын фаг не ’фсæстой, фаг æмбæрзт нæ уыд се ’рагъ дæр. Сæ царды ахæм уавæр æндæвта сæ сабитыл дæр æмæ сæ сабибонтæ æрвыстой уæззау уавæрты, се ’взонг удты сын карзæй æфхæрдта дуг.
– Риммæ, сæ сабион цард равдисыныл, рухс дунемæ сын фæндаг айгæрдыныл фæлвæрдтой, ирон аив литературæмæ фыццаг къахдзæфтæ чи арæзтой, уыцы фыццаг фысджытæ, рухстауджытæ. Фæлæ, мæнмæ гæсгæ, куыд хистæртæн, афтæ сабитæн дæр Къостайы хуызæн ничи балæггад кодта. Афтæ у?
– Раст у, æнæмæнг. Кæд сын сæрмагондæй йæ фыст уацмыстæ бæрцыл сты, уæддæр сæ ахадындзинад æгæрон у. Къоста нын ныв кæны, цахæм уæззау уавæрты хъомыл кодтой ирон бинонты ’хсæн сывæллæттæ, уæлдайдæр та, сæ дарæг кæмæн амардис, уыдон. Цы ми кодта Къостайы сидзæргæс? «Сидзæртæн хъæдуртæ се ’хсæвæр хуыдта. Афтæмæй сын дуртæ цуайнаджы фыхта…»
Йæ дуджы Ирыстоны хæххон хъæуты скъолатæ тынг цъус уыдис. Фæлæ Къоста сидтис æмæ фæдзæхста алы сабийы дæр, цæмæй тагъд йе скъоламæ уайа, ма зивæг кæна.
Скъоламæ уайыны фадат та алы сывæллонæн дæр фæцис Къостайæн йæ царды фæстæ – ивгъуыд æнусы 20–30-æм азты.
Æмæ кæд раздæр нæ интеллигенцийы минæвæрттæ бæрцыл уыдысты, уæд, хъæуты скъолатæ байгом кæнын æмæ ахуырдзинад райтынг кæныны фæстиуæгæн, хъомыл кæнын райдыдтой царды æппæт къабæзты дæр нæ фидæны интеллигенцийы аккаг минæвæрттæ.
– О, фадат фæцис нæ сабитæн ахуыры, царды рухс фæндагыл ныллæууынæн, фæлæ сыл уæддæр цъус цæфтæ нæ уад дуджы азарæй. Мæгуыр уæвгæйæ, кæмæн йæ ныййарджыты кулакты номхыгъдмæ хастой, кæмæн та троцкизмы азарæй басыгъдысты æмæ сабийæ кардзыдмæ фæхастой уыдоны сывæллæтты дæлдзиныггæнæг ном.
– Тынг уæззау уавæрты уыдысты иу заман нæ адæм. Æмæ ма æппæт ацы тæссаг хабæрттæм бафтау Фыдыбæстæйы Стыр хæст. Нал ныууагътам куыстхъом адæймаг нæ хъæуты. Фæцу æмæ ма ’рцуйы фæндагыл æрвыстам сабиты дарджыты. Æмæ стыр тохы хъæбатырдзинад æвдыстам. Хъайтардзинадæй ма фыццаг бынат дæр бацахстам. Уæдæ нæ тохы быдыры цас баззад, уымæй дæр фæстаг бынат кæм бацахстаиккам. Æмæ баззадысты бирæ, тынг бирæ сабитæ сидзæрæй.
70–80-æм азты цы сабитæ рахъомыл, уыдонæн цард цадæггай сæ къух арæзта – уыд сабырад, цард хуыздæрæй-хуыздæр кодта. Фæлæ та уыцы дуг дæр бирæ нæ ахаста. Сабыр дуджы чи райгуырд æмæ рахъомыл, уыдоны дæр бахъуыд хæсты цæхæрыл рацæуын. Ныр та сæхи райгуырæн къуымы. Ацы хатт сабиты сæ фыдтæм дзыназын нæ хъуыд дард фронтмæ – хæст цыдис сæ цæстыты раз. Æмæ дзы лыгъдысты, æмбæхстысты дзы, фæлæ уæддæр знаджы нæмыг цал æмæ цал æнæаххос æвзонг удты баййæфта. Æгæрыстæмæй сæ мардтой мады гуыбынмæ дæр. Æмæ сабиты æнæхин удты та æнæгуырысхойæ гуылмыз, дæрзæг кæнынц дуджы царды уавæртæ.
– Риммæ, мæнмæ гæсгæ, раздæры заманты, кæд нæ адæм мæгуыр цардысты, уæддæр бинонты ’хсæн цы бирæ кæстæртæ хъомыл кодтой, уыдон æвæгæсæг нæ уыдысты. Æдзух уыдысты хистæр кар бинонты хъусдарды бын æмæ сæ сæхи цæвиттонæй, хъомыл кодтой ирон æгъдæуттыл, ирон фарныл. Уыимæ ма хистæр сывæллæттæ дæр æндæвтой кæстæрты хъомыладыл.
– Æнæмæнг афтæ у. Ахæм царды уаг абон тынг фæивта. Ныййарджытæй иутæ сæ мæгуырæй рахау-бахауаг систы æмæ сæ арæх нал равдæлы сæ сывæллæттæм. Сæ хъуыддæгтæй сæ сывæллæттæм нал равдæлы, чи схъæздыг сты, уыдоны дæр æмæ бинонты хъармæй, ныййарæджы рæвдыдæй цух аззайынц. Бирæ сабитæн хæдзарæй уынг фæадджындæр вæййы æмæ адзæгъæл вæййынц. Афтæмæй дардæй-дарддæр кæны ныййарджытæй сывæллæтты ’хсæн дæрддзæг æмæ уыимæ лæмæгъ кæнынц, цы фидар тæгтæй баст вæййынц, уыдон дæр.
– Фæлæ уæддæр иууыл дуджы аххос нæу. Дæхæдæг скодтай хæсты уæззау азты кой, уæддæр не ’хсæн æгъдауджын æмæ цæвиттойнаг сабитæ цъус нæ хъомыл кодтой.
– Иуæй-иу æвзонг ныййарæг хъомыладон фарстаты вæййы æвæлтæрд. Уымæ гæсгæ ын фæхъæуы амонын, æмбарын кæнын. Фæлæ, хъыгагæн, алчи искæй амындмæ нæ хъусы, йæ сæрмæ нæ хæссы бафæрсын фæлтæрд хъомылгæнæджы кæнæ кардзыд адæймаджы, фæзæгъы, ома, «мæ сывæллон у мæ бар æмæ йæ мæхæдæг хуыздæр зонын, куыд æй хъæуы хъомыл кæнын!» Уыцы хивæнд митæй йæ сабийæн æвзæрæй дарддæр, бæгуыдæр, уый хорзæй æппындæр ницы бацамондзæн, фæлæ йæ æгæр æрæгмæ бамбары.
– Ныййарæг хъуамæ йæхи цæстæй уына æмæ æмбæлгæ аргъ кæна скъолаты ахуыргæнджыты куыстæн. Кæй зæгъынæй хъæуы, зын у искæй хъæбулы бæрны бацæуын, хæрзæгъдау хъуыддæгтыл æй цайдагъ кæнын, æппынæдзух ын амонын хи дарыны фæткойтæ. Фæлæ …
– Сывæллæттимæ кусын æнцон кæй нæу, уый ныййарджытæй бирæтæ æмбарынц æмæ æппæт амæлттæй дæр архайынц, цæмæй хæдзары дæр бындуриуæг кæной хъомылгæнæджы, ахуыргæнæджы амындтытыл, фæдзæхстытыл.
Алцы нывыл кæм вæййы, фæлæ ныййарæг уайдзæфы хуызы исты зæгъынмæ куы хъава ахуыргæнæгæн, уæд ын æй хъуамæ зæгъа хибарæй, йæ сывæллон йæ фарсмæ куыд нæ уа, афтæ. Хатт ныййарджытæ сæ сывæллоны цур хæдзары райдайынц æфхæрын скъолаты ахуыргæнджыты. Уæд сывæллон бынтон æндæр цæстæй ракæсы, раздæр ын диссаджы цæвиттойнаг чи уыд, уыцы ахуыргæнæгмæ. Нал фæкоммæ кæсы, хъомылгæнæджы ныхас ницæмæуал фæдары. Уый та, кæй зæгъын æй хъæуы, æгасæй дæр æппæрццагæй æндавы хъомыладон куыстыл.
Æрвылбон дæр сывæллæттæн хъæуы хæссын цæвиттонæн зындгонд æмæ кады аккаг адæймæгты. Лæмбынæг сын æрдзурын номдзыд адæймæгты цардвæндагыл, цæмæй йæ сæ сабибонтæй бамбарой, алы стыр сгуыхтдзинад дæр стыр фыдæбон æмæ быхсындзинады фæрцы кæй бафты къухты.
– Дзырд дæр ыл нæй, сывæллонæн иууыл æввахсдæр æмæ уарзондæр у мад. Уый сывæллоны царды ахсы иууыл стырдæр бынат.
– Max арæх фæазымджын кæнæм кæцыдæр сабийы йæ æнæуаг миты тыххæй. Афтæмæй та аххосджын, сæйраджыдæр, мах, хистæр фæлтæр, вæййæм. Кæмдæр æм йæ ныййарджытæ, стæй скъолайы фаг хъусдард нæ аздахынц. Йæ ных ын нæ бакъуырынц, кæй цæстыты раз фæкæны ахæм митæ, уыдон дæр, æмæ йе ’нæуаг митæ кæддæр рахизынц фыдракæндтæм…
Ныртæккæ нæ иумæйагахуырадон скъолаты бирæ куыст цæуы нæ рæзгæ фæлтæры æхсæн ирон æгъдæуттæ æрбиноныг кæныны тыххæй. Фæлæ, мæнмæ гæсгæ, уый фаг нæу. Хæдзары фарн бирæ у. Сывæллон бинонты æхсæн хорзæй æмæ æвзæрæй дæр цы уыны, ууыл æнцонæй цайдагъ кæны. Лæппу куы уына йæ нозтджын, æнæуаг дзыхæй дзургæ фыды, уæд ыл кæй зæгъын æй хъæуы, бандавдзæн æмæ йæ райдайдзæн фæзмын. Уымæ гæсгæ скъола æмæ ныййарджытæн сæ куыст хъуамæ уа иумæ. Æрмæст скъола фаг нæу хæрзæгъдау хъомылад сывæллонæн раттынæн. Уый цæвиттон фæисы хæдзары хистæртæй. Æмæ нæ кæд фæнды æмæ нæ сомбон фæсмойнаг ма фæуа, уæд нæ фыдæлтæ куыд кодтой, афтæ алы ныййарæг дæр хæсджын у, цæмæй йæ кæстæртæн æппæтæй дæр уа цæвиттойнаг.
Сывæллæттæ схъомыл кæнын хуымæтæг хъуыддаг нæу. Уыдон сты нæ царды дидинтæ. Ныййарджытæ æмæ сывæллæтты ’хсæн æнгом ахастытæ хъуамæ уа. Уыдонмæ уæлдай хъусдард аздахын хъæуы, æнахъомы кары куы уой, уæд.
– Риммæ, ног азы ахуыры къæсæрыл дæ фæндиæгтæ Ирыстоны ахуырдзау фæсивæдæн.
– Мæ зæрдæ æппæт скъоладзаутæн дæр зæгъы æнтыстытæ. Цы скъолаты къæсæрæй бакъахдзæф кæной, уырдæм зæрдæрайæ æмæ æнæзивæгæй цы цæуой. Амондджын аз сын фæуæд.
– Бузныг.
– Бузныг сымахæн дæр.
Ныхас кодта КЪУДУХТЫ Маринæ