Дуг ивы дуджы, æмæ алы дугæн дæр ис йæхи кæнонтæ. Абон диссаг никæмæ уал кæсы наукæйы кандидат, доктор, академик суæвын. Ссæдзæм æнусы уавæр æндæр уыд. Кæд ахуыр кæнын бирæты фæндыд, уæддæр сын фадæттæ нæ уыд. Фæлæ рæстæг фæивта, æмæ ирон адæм – рухсмæ тырнаг адæм, ахуыры бæрзæндтæм æнæзивæг атындзыдтой. Ахуыр – æхсæнадон царды рæзт, размæцыдыл баст кæй у, уый хорз æмбæрста нæ абоны уазæг – Козаты Петр дæр. Уый у Ирыстоны арфæйаг нæлгоймæгтæй иу, фыдæлты фарн æмæ æгъдау рæсугъдæй чи хæссы, кæстæртæн та зонд чи амоны, ахæм адæймаг.
Мах цæрæм XXI æнусы. Нырыккон дуне афтæ тагъд ивы, æмæ йæ хатгай адæймагæн йæ бон аййафын нæ вæййы. Фæлæ нын рохгæнæн нæй, чи уыдысты нæ рагфыдæлтæ, цы хорздзинæдтæ ныууагътой сæ байзæддæгтæн, уый. Уыимæ хъуамæ æмбарæм, мах абоны истори кæй аразæм, уый. Райсом махæй кæйдæрты тыххæй чингуыты кæсдзысты ног фæлтæртæ, æмæ махæй кæнгæ у, уыцы чингуытæ кадджытæ уыдзысты æви хуымæтæг статистикæ, уый.
Ирон адæмæн ис рагон истори. Нæ фыдæлтæн – скифтæн æмæ алантæн – сæ ном арвнæрæгау хъуыст Азийы æмæ Европæйы быдырты. Сæ хæстон балцытæй æмризæджы рызтысты паддзахтæ æмæ императортæ, уымæ гæсгæ семæ кодтой цæдис æмæ хæстæгдзинад, агуырдтой сæ æххуыс æмæ хорзæх.
Æмæ канд хæстон сгуыхтытæй нæ уыдысты номдзыд нæ фыдæлтæ, уымæн æмæ уыдон æнтыстджынæй кодтой фос æмæ зæххы куыст. Арæзтой куырдадзтæ æмæ гæнæхтæ, сахартæ æмæ аргъуантæ. Се ’хсар куыд фидар уыд, афтæ тыхджын уыд сæ зонд, сæ курдиат дæр. Ацы æвæрццæг миниуджытæй нæ абоны фæлтæртæй Хуыцау кæй фæхайджын кодта, уыдонæй иу у историк, Национ музейы археологон хайады сæргълæууæг, хистæр наукон кусæг Козаты Петр.
Нæ иумæйаг Ирыстоны йæ чи нæ зоны, æвæццæгæн, ахæм адæймаг стæм разындзæн. Йæ цардвæндагыл ын дæ цæст лæмбынæгæй куы ахæссай, уæд æгасæйдæр у цымыдисон, фæрнæйдзаг æмæ бафæзминаг.
Козаты Къузмайы фырт Петр райгуырд Сунжæйы хъæуы. Йæ сабибонтæ дæр арвыста йæ уарзон хъæуы. Йæхи зонынхъом куы фæцис, уæдæй фæстæмæ стыр аргъ кодта ахуырадæн, зонындзинæдтæн æмæ бынæттон скъолайы астæуккаг скъола каст куы фæцис, уæд бацыд Цæгат Ирыстоны паддзахадон университетмæ физикæ æмæ математикæйы факультетмæ. Фæлæ йæ бирæ фæндæгтæ сæхимæ кæй сайдтой, уый охыл йæ ахуыр фæивта æмæ равзæрста историйы факультет. Кæй зæгъын æй хъæуы, æрмæст университетыл не ’рлæууыдаид зонындзинæдтæм тырнæг æрыгон лæппу. Æмæ йæ ахуыр адарддæр кодта Мæскуыйы Советон Цæдисы наукæты академийы.
Лектортæ æмæ йæ йе ’мкъурсонтæ бирæ уарзтой, æрвылбон дæр йæ зонындзинæдты къæбиц уæрæхдæр кæй кодта æмæ ахуырмæ æвзыгъд кæй уыд, уый тыххæй. Мæскуыйы уæвгæйæ дæр фидар хæст уыд ирондзинадыл, фыдæлты æгъдæуттыл. Уый къæм абадын никуы бауагъта йæ ныййарджыты намысыл, æнæуаг ми йæ сæрмæ никуы схаста.
Æнæзæгъгæ нæй Козаты Петрæн йæ адæймагон миниуджыты тыххæй дæр, уымæн æмæ уый у, адæмы кæрæдзийыл чи баста æмæ бæтты, ахæм куырыхон зонды хицау хистæр. Йемæ дæсгай азты дæргъы чи кусы, уыдон æвдисæн сты, цæстмæ митæй тынг дард кæй лæууы, уымæн. Никуы ничи йæ федта æнæгъдау, мæстыгæрæй. Ахæм фæтк æмæ æгъдауыл, амад сты йæ ахастдзинæдтæ йе ’мкусджытимæ, йæ зонгæтимæ. Бынтон фæзминаг та у йæ ныхасы гъæд: фæлмæн, рæсугъд æмæ хъæздыг. Зæгъын хъæуы уый, æмæ Петр кæддæриддæр кæй у хъуыддаджы лæг, сæрбахъуыды – цæттæ царды алы фæзилæнмæ дæр. Уымæн æвдисæн, Ирыстоныл тыхст бонтæ куы скодта, уыцы рæстæг. Рæстдзинадыл дзурæг, йæ ныхасæн хицау, никуы ’рхаста йæ сæрмæ мæнгард, гæды митæ кæнын. Куысты – домаг, æппæты фыццаг йæхицæй, стæй та кæимæ куыста, уыцы адæмæй.
Уæлдай тынгдæр та ауды æмæ æнæвгъауæй йæ зонындзинæдтæ дæтты йемæ цы æвзонг, курдиатджын фæлтæр кусынц, уыдоныл. Ахæм хæрзæгъдауыл хъомыл кæны Козайы-фырт йæхи кæстæрты дæр.
Козаты Петр йæ фæстæ уадзы рæсугъд фæд, уый у нæ зынгæдæр историктæй сæ иу. Тынг бирæ сарæзта æмæ аразы ирон адæмы равзæрды, Ирыстоны рагон истори арфдæр сахуыр кæныны æмæ йын йæ ирд цаутæ раиртасыны хъуыддаджы.
Козаты Петры цард æмæ ахадгæ наукон куыст рæзгæ фæлтæрæн иттæг хорз цæвиттойнаг сты, наукæйæн куыд лæггад кæнын хъæуы, уый фæдыл. Уымæн йæ царды фæндæгтæм акæсгæйæ, фидарæй зæгъæн ис, наукæйы йын кæй бантыст сгуыхтдзинад. Йе ’нтыстыты, йæ лæгдзинæдты æмæ йæ адæмæн æнyвыд лæггæдты фæрцы Козаты Петр зонадон фæндагыл йæхицæн скодта уæрæх бынат.
Фидарæй зæгъæн ис, йæ ном зындгонд кæй у канд нæ бæстæйы нæ, фæлæ фæсарæнты дæр. Фæлæ йæ ном уæлдай зынаргъдæр у ирон адæмæн, уымæн æмæ йе ’ппæт сфæлдыстадон тыхтæ дæр дæтты йæ адæмы истори сахуыр кæнын æмæ дарддæр рæзын кæнынæн.
Йæ наукон иртасæнты ’xсæн сæрмагонд бынат ис – «Нартовский эпос как исторический источник»-æн. Йæ царды фылдæр азтæ фæкуыста йæ уарзон ирон адæмы хæрзæбонæн, сæ ивгъуыдæн, ныры дугæн æмæ фидæны рухс цардæн. Ирон адæмы фарнæн кæй райгуырд, Иры дзыллæйæн йæ цард, йæ зонд кæй снывонд кодта, уый дызæрдыггаг никæмæн у. Куысты фæллад цы у, уый нæ зоны абон дæр.
Нæ хæхбæсты кувæндæттæ нæ удварны хæзнатæ сты, æмæ уыдон бахъахъхъæнын, сæ фыццагон хуыз æмæ мидис сын сæ гаччы сбадын кæнын, уыцы ахсджиаг фарстатыл бирæ дзуры æмæ фыссы Козайы-фырт.
– Ирон адæмы равзæрд æмæ истори, хъыгагæн, бирæ æнусты бын баззад. Ирон адæм тынг рагон кæй сты, уый абон дызæрдыггаг никæмæнуал у. Мах, ирон адæмы, хонынц Хуыцауы хъæбултæ. Нæ рагфыдæлтæ куывтой Иунæг Кадджын Хуыцаумæ. Уыдон Чырыстон дины аргъуанты хуызæн рæсугъд кувæн бынæттæ нæ арæзтой, фæлæ агуырдтой бæрзонд сыгъдæг бынæттæ. Амадтой сæ хохаг дурæй, кæннод та æнусон бæласы бын. Уымæ гæсгæ Чырыстон дины иуæй-иу кусджытæ фæдзурынц ахæм æнæууылд ныхæстæ, цыма ирон адæм дуртæ æмæ бæлæстæм кувынц. Уый раст нæу! – ахæм у йæ хъуыды Петрæн.
1999 азы фæззæджы нæртон-ариаг бæрæгбон уыдис Зилахары. Фæсивæд сæ хъару фæлвæрдтой хъæбысхæстæй, спорты æндæр хуызтæй. Уæдæ хихъæппæрисадон къордтæ та аив кафт æмæ зардæй хъæлдзæг кодтой. Иу ныхасæй, республикæйы цæрджытæм хорз фæкаст, рагон фыдæлтыккон æгъдау ногдæргонд кæй æрцыд, уый.
Хъыгагæн, ахсджиаг хъуыддаг уыцы-иу хаттыл бамынæг. Мæнæ куыд зæгъы уыцы æгъдауы тыххæй Козаты Петр.
– Æвæццæгæн, нæм фæрæзтæ нæ разынд æрвылаз нæртон-ариаг бæрæгбон аразынæн. Фæлæ йыл дзæбæхдæр куы ахъуыды кæнæм, уæд ын чысыл ахадындзинад нæй. Бæрæгбонæн та нæм фæрæзтæ куыд нæй? Исты хъæздыг адæм чысыл ис нæ республикæйы. Ӕз афтæ æнхъæл дæн, æмæ дзы чидæртæ дыууæ нæ зæгъдзысты сæ бирæ фæллойæ иумæйаг хъуыддагæн фæхай кæныны тыххæй.
Раст куы зæгъæм, уæд ныронг Ирыстоны цæрджытæй бирæтæ нæма зонынц, Зилахар кæм ис, уый. Уæдæ сын йæ топонимикæ дæр зындгонд нæу. Æмæ мæ уыдæтты фæдыл бæлвырддæр радзурын фæнды, цæмæй хуыздæр базонæм, нарты гуыппырсарты хъазæн фæз.
Зилахары æрдуз ис горæт Алагиры ныгуылæнырдыгæй Црауы комы æмæ ахсы 10 гектары бæрц. Йæхи айтыгъта Уариты комы æмæ Змæстдоны астæу. Йæ алыварс раздæр æнæгъдау цагъд кæй ныккодтой, уыцы тар хъæд ныр ногæй сбадт, æмæ алæмæты æрдз адæймаджы уæнгтæ срог кæны.
Нæ фыдæлтæ тæтæр-манголты ныббырсты фæстæ хæхбæстæм куы балыгъдысты, уæд æдзæрæг æрдуз кæсгæттæн ссис цуан кæныны рæстæг æрулæфæн бынат. Фæстæдæр Уæрæсейы паддзах ирæттæн зæххытæ куы радта, уæд æм хохæгтæ æфтын райдыдтой.
Чысылгай цæугæдæттыл, æрдузтæ æмæ æндæр æрдзон бынæттыл нæмттæ æвæрдтой. Зæгъæм, дыууæ цæугæдоны (Змæстдон æмæ Бындон) кæм баиу вæййынц, уый хуыйны Къæдзилау. Ардыгæй куы схизай, уæд фендзынæ Зилахары фæз.
Мæн бæлвырддæр зæгъын фæнды Бындоны тыххæй. Æвæдза, цы диссаг у йæ равзæрд. Къæдзæхы скъуыдтæй кæсаджы цæсты хуызæн сыгъдæгæй кæлы суадонау, æмæ дзы адæймаг нуазынæй не ’фсæды. Балер йеддæмæ дзы æндæр кæсаг нæ лæууы.
Æппæты фыццаг, Уæлладжыры комы Уæллаг Мызурæй Зилахармæ æрлыгъдысты ахæм мыггæгтæ: Сохитæ, Хъæрджынтæ, Гæлæутæ, Бутатæ æмæ Таматæ. Фæлæ йæ бацæуæнтæ зынвадат кæй уыдысты, уый тыххæй фæстæдæр быдырмæ ралыгъдысты æмæ æрбынæттон сты Црауы.
Ныртæккæ дæр Зилахармæ æнцон бафтæн нæу. Йæ фæндаг цæуы Црауы доны былтыл, кæм та бахизы цæугæдоныл. Æрмæст ма фæрæди Батъарайы коммæ, æндæр дзы фæрæдийæн нæй, æмæ уайтагъд бахæццæ уыдзынæ Зилахармæ.
Фæстагмæ дзы бæлвырддæр куы зæгъæм, уæд 50-æм азты кæронмæ цардысты Гуырдзыстонæй ралидзæг ирон мыггæгтæ: Къалатæ, Зассетæ æмæ æндæртæ – æдæппæтæй 34 хæдзары. Хъæды астæу фадат нæ уыд ахуыр кæнынæн. Фæлæ, Зилахары цæрджытæ фæллойуарзаг кæй уыдысты, уый руаджы ницы хъуаг æййæфтой.
Ам хорз зайынц нартхор, картоф, хъæдур æмæ æндæр хъæууонхæдзарадон культуртæ. Къадакуырæйттæй уæлдай та хъæуы ницы уыдис. Горæт Алагирмæ, Цраумæ æмæ иннæ рæттæм абалц кæныны тыххæй къæвдайæ, хурæй фистæгæй цæуын хъуыд комы. Ног цæрджытæ сæ фадæттæй кæй тыхстысты, уый тыххæй сæ уырдыгæй лидзын бахъуыд æндæр хъæутæм.
Ныр Зилахар у уæгъд, цæрæг дзы нал баззад. Алырдыгæй дæр æм райдзастæй фæлгæсынц æрдзон бынæттæ: Сынт, Хуыдзæд, Хъæугæс, Бутайы бæхвæндаг, Скон, Хъосæг, Кæрчыты хæрæн æмæ Урс хох.
Ахæм у, Сохъуыр уæйыджы фырт Алæф йе ’нæуаг миты тыххæй нарты Батрадз уæнгсæстытæ кæм фæкодта, уыцы нарты хъазæн æмæ кафæн фæз Зилахар.