Поэт, прозаик, драматург, тæлмацгæнæг, æхсæнадон архайæг. Гæдиаты Цомахъы райгуырдыл сæххæст 140 азы
Фæнды мæ мæн, цæмæй нæ Иры
Рæстдзинад адæммæ куыд хъара.
Фæнды мæ мæн, цæмæй нæ Иры
Нæ тых, нæ фæнд, нæ сæр нæ бар уа.
ГÆДИАТЫ Цомахъ
Дзæуджыхъæуы центрон библиотекæйы бæстæзонæн хайады кусджытæн традицион сси алы аз дæр Ирыстоны Фысджыты цæдисы уæнгты юбилейтæ кадджын уавæры сбæрæг кæнын. Ацы бонты дæр та нæ Фысджыты цæдисимæ иумæйагæй цытджын уавæры æрымысыдыстæм ирон дзырды дæсны, фыссæг, публицист, æхсæнадон архайæг Гæдиаты
Цомахъы 140 азы райгуырды бон.
Цомахъ адæмы сæрибары сæраппонд йе ‚рыгон удæй арт цагъта, дзырдаивады къæбицмæ бахаста уаз æвæрæнтæ æмæ йе сфæлдыстадон арт цыренæй судзы. Йæ цырагъ ын кадимæ дарддæр хæссынц Ирыстоны Фысджыты цæдисы уæнгтæ. Мысæн изæр «Сæрибары æмæ ахуырады фидиуæг»-ы кадджын уазджыты ‚хсæн уыдысты: нæ республикæйы сфæлдыстадон интеллигенцийы минæвæрттæ: Цомартаты Изæтбег – Фысджыты цæдисы сæрдары хæдивæг, Къостайы премийы лауреат; Фысджыты цæдисы уæнгтæ: Къадзаты Станислав – поэт, радиожурналист, Æмбалты Цоцкойы премийы лауреат; Хохойты Энвер – Фысджыты цæдисы Правленийы уæнг, поэт, публицист; Хадыхъаты Фатимæ – поэт, публицист; Бызыккаты Земфирæ – поэт, публицист, газет «Рæстдзинад»-ы рекламон хайады сæргълæууæг; Тъехты Тамерлан – журнал «Мах дуг»-ы критикæ æмæ публицистикæйы хайады редактор; Лалыты Левæ – меценат, Дзæуджыхъæуы ветеранты Советы сæрдар; 42-æм скъолайы ахуырдзаутæ, ахуыргæнджытæ, «Сывæллæтты сфæлдыстадон скъола»-йы минæвæрттæ сæ разамонджытæ æмæ ныййарджытимæ, чиныгкæсджытæ, библиотекартæ, журналисттæ…
Бацæттæ кодтам изæры æмсæргондимæ чингуыты равдыст, къулы газет фыссæджы цард æмæ сфæлдыстад раргом кæныны фæдыл, йæ номарынæн чингуыты бавæрæн (Закладка), литературон-музыкалон композици.
Ирон чиныгкæсæг рагæй зонгæ у курдиатджын фыссæг Гæдиаты Цомахъы уацмыстимæ. Адæймаджы хуыздæр æмæ рæсугъддæр миниуджытæ йе сфæлдыстады цыкурайы фæрдгуытау æрттивынц æмæ цыдæр сусæг тыхæй, æрдзон фæндыры зæлтау, сæхи уарзын кæнынц, суадоны цæссыгау сыгъдæг зæрдæ кæмæн ис, уыцы чиныгкæсджытæн.
Гæдиаты Секъайы фырт Цомахъ уыд поэт, драматург, прозаик, тæлмацгæнæг, революционер, æхсæнадон архайæг. Райгуырдис 1882-æм азы Хъуды комы, Дæллаг Ганисы. Уыцы ком у æмбисонды рæсугъд бæстæ, фæлæ зынвадат, уæлдайдæр зымæгон рæстæджы. Хъуд у таурæгъты бæстæ. Уым ирон адæм фыдæй-фыртмæ цардысты тыхст уавæрты. Тох кодтой æрдзы тызмæг тыхтимæ царды сæраппонд, тох кодтой гуырдзыйы æлдæртты ныхмæ сæрибар æмæ намысы сæраппонд.
Секъа йæ бинонтимæ ралыгъд æмæ æрцардысты Джызæлы хъæуы.
Цомахъ райдиан ахуырад райста ам. Уый фæстæ фондз азы дæргъы (1892-1897) ахуыр кодта Дзæуджыхъæуы дины училищæйы. Каст æй куы фæци, уæд ма ноджы æхсæз азы (1897-1903) ахуыр кодта Стъараполы дины семинары.
1903 азы Цомахъ ахуыр кæнынмæ бацыд Юрьевы университеты историон-филологон факультетмæ. Ам æй æрыййæфта тызмæг 1905 аз. Æрыгон лæппу уыд студентон змæлдтыты активон архайæг. Тас ын уыд æрцахсынæй æмæ йын йæ ахуыр æнæ ныууадзгæ нал уыд. Фæстæмæ æрыздæхт Ирыстонмæ. Куыста ахуыргæнæгæй Джызæлы райдиан скъолайы.
1906 азы 23 июлы Цомахъ уадзын райдыдта ирон æвзагыл фыццаг газет – «Ирон газет». Цомахъ дзы мыхуыр кодта уацтæ æхсæнадон-политикон темæтыл. Ацы уацмысты рабæрæг фыссæджы революцион хъуыды. Литературон псевдонимтæн равзæрста: «Цомахъ», «Хицон», «Æмгар». Газет ахæм хъуыдытыл фыст æрмæджытæ кæй мыхуыр кодта, уымæ гæсгæ йæ фæстæдæр хицауад сæхгæдта.
1906 азы Цомахъ ныхъхъуыды кодта йæ ахуыр дарддæр ахæццæ кæнын æмæ фæстæмæ аздæхт Юрьевмæ. Бацыдис эсерты партийы эстойнаг организацимæ. Йæ политикон архайды æмæ уыцы партийы кæй уыд, уый тыххæй йæ 1908 азы 7 мартъийы æрцахстой. Æртæ азы ахæстоны фæбадт, стæй йæ ахастой Сыбырмæ. Ахæстоны дæр Цомахъ йæ тох, йе сфæлдыстадон куыст нæ уагъта.
Йæ «Ахæстоны фыстытæ», зæгъгæ, уыдоны ’хсæн зынгæ бынат ахсынц авд æмдзæвгæйы: «Хуры тын», «Бæлон», «Хæлæг», «Дæ чиныг», «Фын», «Ме фсымæрмæ», «Æрæхсæв».
Цомахъæн йе ‚ппæт литературон сфæлдыстад дих кæны æртæ хайыл: 1-аг – 1905 азмæ; 2-аг – 1909-1917 азтæ; 3-аг – 1917-1931 азтæ.
Фыццаг хаймæ чи хауы, уыцы æмдзæвгæты поэт æргомæй сиды адæммæ хæдхæцæг паддзах æмæ бынæттон эксплуататорты ныхмæ тохмæ. 1905 азы ныффыста æмдзæвгæ «Фæдис». Цомахъ уыцы æмдзæвгæйы зæрдæ æвæры æмæ сиды тохмæ, кусæг къласы хъарутыл чи не ‹ууæндыдис, уыцы лæмæгъзæрдæ адæймæгтæм:
Ма дзур «чысыл стæм», – ма дзур тæрсгæйæ.
Ма дзур, «нæ къухтæ цыбыр сты», уый.
Базыдтам цард дæр мах ризгæ-хъæрзгæйæ,
Бамбæрстам не ‹ппæт дæр, н› амонд кæм и.
Ахæм мидисимæ сты йæ иннæ æмдзæвгæтæ дæр: «Адæм», «Тохы хъæр».
Цомахъы сфæлдыстады дыккаг хаймæ хауынц, Сыбыры кæй ныффыста, уыцы æмдзæвгæты цикл «Хуры тын», «Бæлон», «Хæлæг», «Ме ‹фсымæрмæ» æмæ æндæртæ. Йæ царды фæстаг азты Цомахъ æнæниз нæ уыд, фæлæ йе сфæлдыстады фылдæр хай ныффыста уыцы рæстæг. Арæх-иу уыдис Цъæйы комы йæхи дзæбæх кæнынмæ. Уым ныффыста къорд æмдзæвгæйы. Схуыдта сæ «Цъæйы комы фыстытæ».
Йæ прозаикон уацмыстæй уæлдай ахадгæдæр сты: прозæйæ фыст æмдзæвгæ – «Дыууæ дидинæджы», «Хæлуарæг æмæ мыдыбындз», уацау «Фыдæлты намыс», радзырд «Царды уæз», драмæтæ: «Ос-бæгъатыр», «Амондмæ цæуджытæ» æмæ æндæртæ.
Сыбыры уæззау цæрдтытæй Цомахъ фервæзт Октябры революцийы фæрцы. Сæрибар царды ралæуд Цомахъæн уыдис хъызт зымæджы фæстæ, майы бонты ралæудау. Æцæг азæлгæ хъæлæсæй райхъуыст уæд поэты хъæлæс. Царды цинæвдисæг æмдзæвгæтæ фæлгъуыдта поэты зæрдæ, бæргæ, фæлæ йын нал бантыст. Æгъатыр уæззау низ ын аскъуыдта йæ зарæг. Цомахъ цардæй ахицæн, йæ тæккæ лæджы æмæ фыссæджы кары куы бацыд, уæд. Бирæ цыдæртæ ма уыд йæ зæрды саразын, уыдонимæ «Ирон литературæйы очерк» ныффыссын дæр, фæлæ Гулуты Андрей куыд фыссы, уымæ гæсгæ, «фæрынчын, хуыссæнæй нал сыстад æмæ йе сфæлдыстадон бæллицтæ сæххæст кæнын йæ къухы нал бафтыд…». Секъайы удварн гуырдзæй дæр æмæ æрдзæй дæр рахызт йæ фырты миддунемæ. Рагон ирон æмбисондау: «Фыды фарн мæрдтæм нæ цæуы!».
Зындгонд литературæиртасæг Плиты Гацыр фыста: «Цомахъ, йæ размæйы фæлтæр – Къоста, йæхи фыд Секъа, Елбыздыхъо, Нигер æмæ æндæртау, уыд уырдыглæууæг, цырагъдар йæ адæмæн, Иры талынг къуымты – рухстауæг. Уый йæ иу къухы дардта йæ фыссæн сис, йæ тохгæнæн хæцæнгарз, аннæ къухы та Ирыстоны кад, йæ дзыллæйы ном».
Цомахъ уыд бирæвæрсыг адæймаг. 1923 азы фыццаг куыста Хæххон республикæйы профессион ахуырады хайады хицауæй, стæй – рухсады адæмон комиссары хæдивæгæй. Уыцы иу рæстæджы уыдис Хæххон педагогон институты доцент, Дзæуджыхъæуы сæудæджерадон-экономикон техникумы лæвæрдта диалектикон æмæ историон материализм, уыдис газет «Рæстдзинад»-ы редактор.
1930 азы кæрон Цомахъ уæззау рынчын фæцис æмæ йæхи фæндонмæ гæсгæ ивд æрцыд Цæгат Ирыстоны зонад-иртасæн институтмæ. Йæ царды фæстаг бонты онг уыд йæ директор.
1931 азы 24 октябры Цомахъæн йæ зæрдæ йæ кусынæй банцад æмæ ныгæд æрцыд Дзæуджыхъæуы Ирон аргъуаны кæрты. Йæ ном хæссы горæты уынгтæй иу.
Цомахъ ирон литературæйы къæбицмæ цы æвидигæ фæд бахаста, уый абон хурау æрттивы йæ уацмысты. Хаст æрцыдысты уæлдæр ахуырады, скъолаты æмæ рæвдауæндæтты чингуытæм.
42-æм скъолайы 11 «а» æмæ 8 «б» кълæсты ахуырдзаутæ: Царикъаты Арсен, Æлборты Мæдинæ, Кцойты Мария, Хозиты Дзерассæ, Гобайты Миланæ, Хъараты Таймураз, Дзиццойты Чермен, Аттасаув Амир, Бæззаты Роксаланæ, Хъæцмæзты Глория, Джиоты Кристинæ, Плиты Сослæнбег (сæ ахуыргæнджытæ Хъæцмæзты Мæдинæ, Хамыхъоты Жаннæ) изæрдзæуджыты размæ рахастой Цомахъы ахæстоны æмæ Цъæйы фыст æмдзæвгæты циклтæй арæзт литературон композици.
Дзæуджыхъæуы «Сывæллæтты сфæлдыстадон центры» директор Койбайты Ларисæйы разамындæй Гæдиаты Цомахъы мысæн изæр саив кæнынмæ æрбацыдысты студи «Хуры тынты» архайджытæй фæндырдзæгъдæг Георгий Степанов, зарæггæнджытæ Толпарты Амандæ æмæ Равялова Лизæ (сæ разамонджытæ Дойаты Эммæ, Чкареули Тамарæ).
Уазджытæ æмæ изæраразджытæ тыхджын къухæмдзæгъдимæ сæмбæлдысты ацы суинаг артистты Ног азы музыкалон арфæтыл. Цины монцтæ райхæлдтой ирон мелодиты «Попурри» Георги куыд дæсны ацагъта, стæй сæ ахуыргæнæг Дойаты Эммæйæн йæхи зарæг «Кæстæрты зарæг» дæр куыд аив азарыдысты Амандæ æмæ Лизæ, уыдон.
Дзырд дæр ыл нæй, уазджытæ се ппæтт дæр разыйæ кæй баззадысты, ацы библиотекæйы цы рухстауæн куыст цæуы, фысджыты нæмттæ ирдæй кæй æрымысынц, дуджы рыг сыл æрбадын кæй нæ уадзынц æмæ сын се сфæлдыстад кæстæр фæлтæртæм кæй хæссынц, уымæй. Алчи дæр сæ радзырдта бирæ цымыдисаг хабæрттæ Цомахъы цыбыр, фæлæ бирæвæрсыг цард æмæ сфæлдыстадæй. Загътой-ма, цæмæй сног уа Цомахъы номыл литературон преми, йæ уацмысты æмбырдгонд ногæй куыд рацæуа æххæстæй æмæ афтæ дарддæр.
Цомахъ цардхъуагæй амард, ныгæд æрцыд Ирон аргъуаны кæрты, йæ фарн баззад Ирыстоны кадæн, йе сфæлдыстадон цырагъ цыренæй судздзæн, фæлтæртæм хиздзæн æнусты сæрты æмæ йæ ном цæрдзæн йæ уацмысты.
ДЗУГАТЫ-МУРАСТЫ Риммæ –
Цæгат Ирыстоны культурæйы сгуыхт кусæг,
Дзæуджыхъæуы центрон библиотекæйы
бæстæзонæн хайады сæргълæууæг