Фыццаг ирон профессионалон композитор æмæ дирижер, музыкæиртасæг, этнограф, Хуссар Ирыстоны зард æмæ кафты паддзахадон ансамбль «Симд»-ы бындурæвæрæг Галаты Барисы райгуырдыл сæххæст 135 азы.
Йе стыр курдиат æмæ зæрдæйы рæсугъддзинадæй Иры дзыллæйæн кад чи кодта, адæмон зарæгæй сын сæ зæрдæтæм фæндаг чи ссардта, уый уыдис Галаты Барис. Райгуырд Цæгат Ирыстоны, Мæздæджы районы Дзæрæсты хъæуы (станица Черноярская) рæстæмбис цæрæг бинонты ʼхсæн 1889 азы 10-æм мартъийы. Йæ фыд Алыксандр уыд хæдзарон ахуыргæнæг. Барисы ныййарджытæ бирæ уарзтой æмæ хорз зыдтой ирон адæмон сфæлдыстад. Уыцы уарзондзинад тынг арф ныххызт зæрдæргъæвд лæппуйы зæрдæмæ. Бирæ хæттыты-иу æххормагæй баззади зарджытæм, таурæгътæм æмæ аргъæуттæм хъусгæйæ. Æмæ йæхæдæг дæр сси зынгæ аргъаугæнæг, зарæггæнæг. Бынтон бирæ та фæндыры цагъд бауарзта.
Барис раджы, чысыл ма куы уыди, уæд бауарзта, бамбæрста æмæ фæхæст музыкæйы дæсныдзинадыл. Йæхæдæг куыд дзырдта, афтæмæй йæ фыццаг музыкалон уацмыстæ фыст æрцыдысты 1904 азы. Кæд ма уыцы рæстæджы (чи зоны, уый размæ дæр) ирон музыкалон сфæлдыстадыл æмæ йе ʼмбырд кæныныл куыстой иуæй-иутæ (Алыккаты Ахболат, Тотиты Андрей æмæ æндæртæ), уæддæр уыдон ахæм зынгæ уацмыстæй ницы ныууагътой сæ фæстæ, афтæ нæ фæхъæздыг кодтой нæ музыкалон цард. Галайы-фырт фидар бындур сæвæрдта ирон музыкалон адæмон сфæлдыстад (тынгдæр зарджытæ ʼмæ кæфтытæ) зонадон уагыл æмбырд кæнынæн æмæ йыл этнографион куыст кæнынæн.
Бетъырбухы реалон училищейы ахуыргæнгæйæ дæр фыста музыкалон уацмыстæ, кæцытæм ахсджиаг æргом здæхта Н.А. Римский-Корсаков, лæвæрдта йын разамынд дæр. Ленинграды музыкалон техникум, стæй консерватори каст фæуыны фæстæ бирæ рæстæджы фæкуыста Цæгат Ирыстоны. Арæзта хихъæппæрисадон къордтæ, семæ зылди Ирыстоны горæттæ æмæ хъæутыл æмæ лæвæрдта концерттæ. Уыимæ Галаты Барис зæрдиаг куыст кодта фольклорон æрмæг æмбырд кæныныл 1928–1929 азты Цæгат Ирыстоны хъæуты. Æрæмбырд кодта 510 ирон зарæг æмæ кафты цагъдæй фылдæр. 1930–1935 азты Хуссар Ирыстоны та æрæмбырд кодта зарджыты æмæ кæфтыты хуыздæртæй дыууæсæдæйæ фылдæры бæрц. Уыдон се ʼппæт дæр стыр æмæ чысыл валиктыл фыстæй хъахъхъæд цæуынц ССР Цæдисы Наукæты академийы фонограмм-архивы. Уый руаджы уыцы зынаргъ хæзнатæй сæ бон пайда кæнын у, куыд æппæт бæстæйы адæмты наукон кусджытæн, афтæ фæсарæйнæгтæн дæр.
1958 азы декабры Мæскуыйы мыхуыры рацыд Галаты Барисы трилоги «Ирон адæмон зарджытæ æмæ кæфтыты æмбырдгонд»-ы фыццаг чиныг. Уырдæм бацыди, Барис Хуссар Ирыстоны кæй æрæмбырд кодта, уыдонæй сæдæ зарæг æмæ кафтæй фылдæр æмæ аст инструменталон мелодийы. Уыцы зарджыты тексттæ æмæ кæфтыты мелодиты нотæтæ мыхуыры рауадзыныл бирæ сфæлдыстадон куыст бакодта. Аив-иу сæ рацарæзта. Уыцы ирон зарджыты æмæ кæфтыты антологийы æрмæг фыст у афтæ: зарæджы текст ирон æмæ уырыссаг æвзæгтыл, йæ мелоди, чи йæ зары, уый ном, стæй алы зарæгмæ (кафтмæ дæр) цыбыр комментаритæ. Ахæм трилогийы фæзынд та, кæй зæгъын æй хъæуы, стыр æххуыс фæцис ирон культурæйы рæзтæн.
Галаты Барис ирон музыкалон культурæйы къæбицмæ бахаста тынг ахсджиаг бынтæ, йæхæдæг цы бирæ хæрзхъæд уацмыстæ ныффыста 1904 азæй нырмæ, уыдонæй. Йе сфæлдыстады тематикæ у алыхуызон: коммунистон парти æмæ адæмы фæтæгтыл, граждайнаг æмæ фæллойгæнджыты раззагдæртыл, фæскомцæдисонтыл æмæ афтæ дарддæр. Барисы фыст уацмыстæ хорз зонынц æмæ сын аргъ кæнынц Хуссар æмæ Цæгат Ирыстоны, Гуырдзыстоны. Зарджытæ – Плиты Иссæйыл, Козаты Шаликойыл, Кочийы-фыртыл, Алтайыл, нæузæххытыл, «Колхозон хъæлдзæг ныхæстæ», «Фæскомцæдисонты зарæг» æмæ бирæ æндæртæ – тынг арф хъарынц адæмы зæрдæтæм. Барис йæхæдæг кæй ныффыста, стæй ирон фольклорæй кæй æрæмбырд кодта æмæ сæ кæронмæ æххæст куыст кæуыл бакодта, уыдонæй цасдæр ивдгонд æрцыдысты патефоны пластинкæтæм (æртын пластинкæйæ фылдæр). Ахъаззаг æххуыс бакодта Галайы-фырт Хуссар Ирыстоны Хетæгкаты Къостайы номыл драмон театры куыстæн. Ныффыста йын музыкæ æртын спектаклæй фылдæрæн (Саулохты Мухтары пьесæ «Нарты Батырадз», Кавказаджы пьесæ «Фæстаг хæс» æмæ æндæртæн). Саулохы-фырты пьесæ «Усгур»-мæ гæсгæ сарæзта фыццаг ирон музыкалон комеди. Уыимæ Къостайы поэмæ «Фатимæ»-йыл арæзт кинонывæн ныффыста диссаджы музыкæ. Æмæ цас фæцархайдта граждайнаг хæсты геройтыл, фæскомцæдисонтыл, ногдзаутыл æмæ æндæр зарджытæ скæныныл!
Хуссар Ирыстоны рæзгæ фæлтæртæй сæдæгай зæрдæргъæвд чызджытæн æмæ лæппутæн бауарзын кодта ирон музыкалон аивад, зарын, кафын, музыкалон инструменттыл цæгъдын. Фидарæй йæ уырныдта, уыдонæй бирæтæй кæй рауайдзæн, ирон музыкалон культурæйы рæзтыл æнтыстджынæй чи кусдзæн æмæ стыр музыкæмæ фæндагыл уæндон къахдзæфтæ чи акæндзæн, ахæмтæ. Ахæм ахуыргæнæг кæмæн уыд, уыдонæй бирæтæ загътой абон сæ ныхас.
Барис стыр бынат ахсы Ирыстоны, уæлдайдæр та Хуссар Ирыстоны культурон царды, сæрмагондæй та музыкалон аивады рæзты. Куыд зонæм, афтæмæй Галайы-фырт Хуссар Ирыстоны Сталиниры сарæзта æмæ байгом кодта фыццаг музыкалон скъола, стæй фыццаг инструменталон оркестр. Хуссар Ирыстоны зарды æмæ кафты паддзахадон ансамбль «Симд» дæр Барисы хъæппæрисæй райгуырд, æмæ йын дæс азы дæргъы уыд разамонæг, йæ оркестрæн та – дирижер. Уæдæ фынддæс азы та бакуыста Хуссар Ирыстоны Хетæгкаты Къостайы номыл паддзахадон драмон театры директорæй æмæ йæ оркестры дирижерæй. Бирæ азты дæргъы куыста Хуссар Ирыстоны зонадон-иртасæн институты музыкалон сфæлдыстады хайады. Ирон музыкалон фольклоры тыххæй йæ зонадон куыстытæн стыр нысаниуæг ис.
Зарæг адæмæн сæ миддуне, сæ характер, сæ удыхъæд æмæ сурæт кæй æвдисы, уый хорз зыдта Барис, æмæ архайдта, цæмæй нæ адæмы хуыздæр миниуджытæ æвдисæг зарджытæ æмæ мелодитæ ма ферох уой, ма фесæфой, цæмæй сæ фыццаг хуызы æнæ ивдæй лæвæрд æрцæуой кæстæр фæлтæртæм.
Адæмон музыкæйы сусæг æнкъарæнтæ раиртасынæн тынг стыр зонындзинæдтæ æмæ сфæлдыстадон фæлтæрддзинад хъæуы, æмæ уыдон парахатæй уыдысты Галайы-фыртмæ. Уый фæрцы йæ къухы бафтыд бахъахъхъæнын ирон адæмон зарджытæн æмæ мелодитæн сæ фыццагарæзт мидис, сæ хæрзаив, хæдбындур азæлд æмæ хуыз.
Галаты Барис, фыццаг ирон музыкалон этнограф æмæ композитор, ирон музыкалон цардмæ намысджын фæллой кæй бахаста æмæ йæ æнæмæлгæ уацмыстæй дзæвгар кæй фæхъæздыгдæр кодта, уымæн аккаг аргъ скодтой нæ компарти æмæ хицауад – лæвæрд ын æрцыд орден «Кады нысан». Уыди ма ноджы Гуырдзыстоны ССР-йы аивæдты сгуыхт архайæг. Тынг курдиатджын адæймаг уыд. Æмæ æндæр курдиатджын адæмæй хицæн кодта уымæй, æмæ йæхиуыл кæй куыста, зæгъæн ис, æмæ йæ курдиат йæхæдæг раразмæ кодта. Куыд ма зонæм, афтæмæй æрмæст музыкант нæ уыд, фæлæ ма нывисæг æмæ ахуыргæнæг дæр.
Барисы педагогон курдиат рабæрæг 1931 азы, университеты фæстæ йæ райгуырæн бæстæмæ куы æрыздæхт, уæд. Музыканты раз лæууыд хæслæвæрд, цæмæй музыкалон культурæ схизын кæна æмбæлгæ æмвæзадмæ, æмæ йын æнтысгæ дæр бакодта. Чысыл рæстæджы фæстæ Галаты Барис бакодта музыкалон скъола. Цалдæр азы фæстæ та скъолайы коллектив ацыд гастрольты Мæскуы æмæ Ленинградмæ.
Советон Цæдисы иууыл курдиатджындæрты ʼхсæн нымад чи уыд, уый йæхæдæг схъомыл кодта зынгæ ирон композиторты – Гаглойты Зауыры æмæ Гæбæраты Ильяйы, Плиты Христофоры æмæ Хаханты Дудары, Æлборты Феликсы æмæ Хæбæлаты Зинæйы. Æгæрыстæмæй, йæ ахуыргæнинаг Уасилы чысыл чызг Плиты Жаннæйы дæр федта фидæны генион композиторы æууæлтæ æмæ нæ фæрæдыд. Йæ æппæт тыхтæ иууылдæр лæвæрдта ирон музыкалон культурæйы рæзтæн.
Галаты Барисы зонадон æмæ культурон бынтæ хъуамæ хъахъхъæнæм куыд национ хæзна. Уымæн йæ музыкалон сфæлдыстад у зæрдæисгæ, зæрдæмæхъаргæ, бирæвæрсыг, бирæкъабазджын. Адæймаджы культурон, интеллектуалон æгъдауæй кæны хъæздыгдæр, бæрзонддæр, уæлмонцдæр. Йæ ном йæ адæмы зæрдæты цæрдзæн арфæйагæй æнустæм.
КЪУДУХТЫ Маринæ