27-æм январь – блокадон Ленинграды ссæрибар кæныны бон
Фыдыбæстæйы Стыр хæст… Лæгæвзарæн хæст. Ахæм хъæу, ахæм мыггаг æмæ хæдзар нæ уыд, йæ сау базырæй кæй нæ асыгъта. Фæлтæр фæлтæры ивы, дарддæрæй дарддæр кæнынц уыцы сау цаутæ. Фæлæ мах хъуамæ ма бауадзæм рох кæнын, нæ фыдæлтæ Германы фашистты ныхмæ хæсты цы сгуыхтдзинæдтæ равдыстой, уый. Хъуамæ нæ зæрдыл дарæм, Фыдыбæстæйы цыты ном чи айхъуысын кодта, уыдоны. Нæ фыдæлты цыт æмæ хъæбатырдзинад мах хъуамæ ныууадзæм нæ кæстæр фæлтæртæн фæзминагæн. Мах, уыдоны фæдонтæ, хъуамæ кæддæриддæр уæм нæ Райгуырæн бæстæйы патриоттæ, кад кæнæм нæ хъайтартæн æмæ сын ма рох кæнæм сæ нæмттæ.
Фыдыбæстæйы Стыр хæсты цаутæй иу дæр рохгæнинаг нæу, иумæ дæр дзы хуымæтæг цæстæй кæсæн нæй. Фæлæ уæддæр Ленинградыл тох нымад у иууыл карздæр æмæ дæргъвæтиндæртæй иуыл. Ацы бонты уыцы тугуарæн цаутыл æххæст кæны 80 азы.
Ленинград блокадæйы бахауд 1941 азы 8 сентябры, æмæ 872 боны дæргъы йæ цæрджытæ удхарæй мардысты, æппынæдзух мæлæтмæ æнхъæлмæ кастысты, фæлæ уæддæр сæ ныфс нæ састис. Уазал, стонгдзинад, сармадзанты æнæрлæугæ рæмыгъдтытæ, алыхуызон эпидемитæ дзæвгар рæстæджы дæргъы уыдысты се ‘рвылбоны царды. Афтæмæй та сæ куыст нæ æрурæдтой административон, социалон æмæ культурон уагдæттæ, заводты арæзтой æхсæнгæрзтæ, нæмгуытæ, æндæр æнæмæнгхъæугæ хæстон дзаумæттæ æмæ сæ æвæстиатæй æрвыстой фронтмæ.
Хæсты хæдразмæ ам цардис 3,2 милуан адæймаджы, æмæ сæм ноджы бафтыдис 300 мины бæрц лигъдæттæ горæты алыварс районтæй æмæ Прибалтикæйæ, кæцыты сæ разæй рассæстой немыцаг фашисттæ. Æрхъулайы хæдразмæ ма горæты баззадис 2,5 миллуан адæймаджы. Гитлерæн Ленинград байсын хаста стратегион нысаниуæг, уымæн æмæ ацы горæты уыд 300-йæ фылдæр стыр промышленнон куыстуæттæ, стæй ма бирæ алыхуызон фабрикæтæ æмæ заводтæ, кæцыты куыста 500 минæй фылдæр адæймаджы. Уымæй уæлдай ма дзы 130 бæрц та уыд ахуырадон институттæ æмæ конструкторон бюротæ, 60 бæрц – уæлдæр ахуыргæнæндæттæ æмæ 106 та – техникумтæ.
Немыцаг фашистты фæнд уыд горæт зæххы æмвæз скæнын æмæ йын йæ цæрджыты банай кæнын. Иууыл уæззаудæр рæстæг ныллæууыд зымæджы фыццаг бонты. Æрмæст 1942 азы январы мæйы горæты фæмард 107 мин адæймаджы бæрц, сæ фылдæр – æххормагæй. Уыдоны ‘хсæн фондз минæй фылдæр уыдысты бынтон æнахъом сывæллæттæ. Горæты нал уыд хъарм дон, нал куыста централон хъармгæнæн системæ дæр, æмæ уазалы æргъæвстысты цæрджытæ. Уыдис ахæм рæстæг дæр, æмæ сау кæрдзыны иу боны нормæ иу адæймагæн сарæзтой 125 граммы. Уымæй уæлдай ма зындзинæдтæ æвзæрстой кæрдзын дуканитæм аласыны рæстæджы дæр – автотранспорт иууылдæр уыд фронты, æмæ трамвайтæ та нал цыдысты, электрон тых кæй нал уыд, уый фæстиуæгæн. Уымæ гæсгæ кæрдзын ластой уæрдæттыл къухæй, зымæгон та – дзоныгътыл. Ахæм æххормаг рæстæджы арæх лæбурдтой кæрдзынласджытæм, арæх-иу æрцыдис трагикон цаутæ дæр.
Цæрджытæ хæлцыл ивтой алыхуызон дзаумæттæ, сæйраг валютæйыл нымад уыд кæрдзын, уымæн æмæ æхцайæн кад нал уыд, никæй хъуыд гæххæтты гæбаз. Кæд æмæ бæстæйы иннæ къуымты сау кæрдзыны килограммы аргъ уыд иу сом, уæд блокадон Ленинграды та хæццæ кодта 200–800 соммæ æмæ уымæй дæр уыд зын ссарæн. Базары сау кæрдзыны дыууæ килограммы баивæн уыд самоварыл, фондз килограммы бæрц кæрдзыны ныхмæ лæвæрдтой фотоаппарат кæнæ сахат, 100 граммы ныхмæ та дæ фæуыдаид иу къопп тамако.
Сырх Æфсад тынг архайдта æрхъула атоныныл, фæлæ сын ницы æнтыстытæ уыд хъазуатон тохты. Уымæ гæсгæ зымæджы Ладогæйы цадыл сарæзтой фæндаг, кæцыйы схуыдтой «Дорога жизни». Ацы транспортон магистраль стыр ахъаз фæцис цæрджытæн, мургай сæм хауын райдыдта хæлц, æмæ стонгæй къаддæр скъуыдысты. Стæй ма бынæттон цæрджыты райдыдтой эвакуаци кæнын, æмæ уымæ гæсгæ ирвæзтысты мæлæтæй. Уымæй уæлдай ма æфсæддонтæ цады бынты ауагътой телефоны хахх æмæ электрон тыхы хахх. Ленинградимæ фæзынд бастдзинад, ифтонг æрцыд æртаг æмæ электрон рухсæй, йæ цæрджытæн хæрзчысыл фенцондæр ис.
1943 азы 18 январы Сырх Æфсад райдыдта размæбырстытæ цæгатварс фронты, фæлæ Ленинграды блокадæ атонынæн ницы фæрæзтой. Сындæггай Ладогæйы цады алыварс сыгъдæг кæнын райдыдтой фашисттæй, фæлæ знæгтæ нæ уагътой Ленинград, æппæт тыхтæ дæр радтой ацы горæт скуынæг кæнынмæ.
Фашисттæн сæ фæндтæ сæ хъуыры фæбадтысты. Ленинград нæ бакуымдта басæттын. Йæ бахъахъхъæныныл тохы архайдтой нæ бæстæйы æппæт адæмты минæвæрттæ. Уыдоны ‘хсæн ирæттæ æмæ ирыстойнæгтæ уыдис 3,5 мин адæймаджы бæрц.
Январы райдианы 1944 азы сырхæфсæддонтæ бацæттæ кодтой операци «Январский гром», зæгъгæ, æмæ фашисттæн радтой стыр ныхкъуырд, кæцыйы фæстиуæгæн знаг фæстæмæ цæуын
райдыдта. Бонæй-бонмæ фылдæр территоритæ сæрибар кодтой, куынæг цыдысты фашистты дæлхæйттæ, æмæ 27 январы Сырх Æфсад æрхъула атыдта – байгом Ленинградмæ фæндаг æмæ сæххæст ис миллуангай адæймæгты бæллиц.
Сырх Æфсад знаджы дзæмбытæй стыдта горæт-хъайтары, аппæрста фашистты цалдæр километры æддæмæ æмæ цæрджытæн байгом кодта фæндæгтæ. Кæд æмæ блокадон горæты адæм хæствæллад æмæ æххормаг уыдысты, бирæтæн дзы сæ бон æдæрсгæ цæуын дæр нал уыд, уæддæр уыцы бон мингай адæймæгтæ фырцинæй ракалдысты уынгтæм. Уыцы изæр Ленинграды сæрмæ арв ныррухс кодтой салюттæ – 324 сармадзаны æмæхст фæкодтой блокадæ атоныны сæраппонд.
Фæлæ уыцы уæззау уавæрты дæр горæт цардис æмæ тох кодта, заводтæ дарддæр уагътой хæстон продукци, куыстой театртæ æмæ музейтæ. Æппæт блокадæйы рæстæджы нæ банцад ленинградаг радио, цырен ныхас кодтой поэттæ, фысджытæ. 1942 азы 2 июлы Уралæй фæхæццæ кодтой Дмитри Шостаковичы 7-æм симфони. 9 августы йæ сæххæст кодта Ленинграды Стыр симфонион оркестр, кæцыйæн дирижер уыд Карл Элиасберг. Шостаковичы ног уацмысмæ хъусгæйæ адæм нæ урæдтой сæ цæстысыг. Симфонимæ хъуыстой æрмæст Ленинграды цæрджытæ нæ, фæлæ немыцаг æфсæдтæ дæр. Уымæй бирæ фæстæдæр Германæй дыууæ туристы ссардтой Элиасбергы æмæ йын загътой: «1942 азы 9 августы мах бамбæрстам уырыссаг адæмы тых, бамбæрстам, кæй фембылды уыдзыстæм. Уыдон фæуæлахиз сты æххормагдзинад, тасдзинад æмæ, æгæрыстæмæй, мæлæтыл дæр…»
Куыд раджы, афтæ ныр дæр Фыдыбæстæйы æнæмæнг хъæуы патриоттæ, сæ иузæрдиондзинад, уымæн æмæ махмæ нырма дæр цæуы тох нæ бæстæйы рæсугъд фидæн аразыны фæдыл. Цавæр фидæн уыдзæн нæ бæстæйæн, уый та у æрыгон патриотты арæхстдзинадæй кæнгæ.