Тутыр – сæйрагдæр дзуæрттæ æмæ дауджытæй иу, ирон мифологийы – бирæгъты бардуаг, фосдарджытыл аудæг дзуар. Тутыр ахъаззаг, ахсджиаг бардуаг у. Сæрмагондæй йæ номыл алы аз дæр кодтой дыууæ куывды – уалдзæджы æмæ фæззæджы, Майрæмыкуадзæнæй-иу фондз къуырийы куы рацыд, уæд. Уыцы бæрæгбон хуыдтой Фæззæджы Тутыр, Тутыры æхсæв, Тутыры хæргæкъуыри.
Бæрæгбонмæ-иу бахсыстой бæгæны, рауагътой арахъхъ. Нывондагæн æвзæрстой цæу кæнæ сæгъ. Хуыдтой йæ Тутыры цæу. Кусарт кодтой, цалынмæ ма-иу рухс уыд, уæдмæ. Бинонты хистæр-иу скуывта Тутырмæ, цæмæй сын сæ фос бирæгътæй хъахъхъæна, сæ нымæц ма фæкъаддæр уа, фæлæ фылдæрæй-фылдæр кæна.
Тутыры кувинæгтæй искӕй бинонтæн нæ лæвæрдтой. Цыд ахæм ныхас, зæгъгæ, йæ кувинæгтæй æндæр бинонтæн чи радта, уыдонæн бирæгъ сæ фосæй æнæ ахæсгæ нæ фæуыдзæн.
Дыгурон мифологийы Тутыр иннæ дзуæртты ʼхсæн æвдыст цæуы адæмы хъуыддæгтыл зилæджы хуызы. Хæдзарон фосы æдасдзинад Тутырæй аразгæ уыдис. Уымæ гæсгæ, ирон адæм «бирæгъты Хуыцауы» зæрдæ æрфæлмæн кæнынæн алы аз дæр йæ номыл кодтой бæрæгбон. Бæрæгбоны размæ та-иу уыдысты Тутыры комдарæнтæ. Кодтой сæ карзæй, уæлдайдæр та хæхбæсты. Тутыры-иу уыдысты Стыр комдарæнты фыццаг æртæ боны, йе ʼхсæв алы хæдзары дæр кодтой кусарт – сæгъ кæнæ нæл фыс, æмæ Тутырæй куырдтой, цæмæй йæ бирæгъты фосы дзугтæ æмæ рæгъæуттæм ма уадза. Кусарты дзидза æмæ-иу бæрæгбонмæ цы хæрд æмæ нозт сцæттæ кодтой, уый хъуамæ бахордтаиккой æмæ банызтаиккой бинонтæ сæхæдæг. Уыимæ гыццыл сывæллæттæн фыдызгъæл æмæ урссаг хæринаг нæ лæвæрдтой, нæ фæтчыд. Ирон зондахастмæ гæсгæ Тутырты гуырд фосмæ, стæй йæ бонты арæзт кусæнгæрзтæм æмæ æндæр дзаумæттæм (мигæнæнтæм) хæццæ кæны Хуыцауы комы тæф. Тутырты бæрæгбоны уæлдай диссагдӕр хицæндзинад уыдис уый, æмæ Тутыртæ æртæ боны æгас ирон дзыллæтæн уыдысты æмгъуыды бонтæ: уыцы бонты бынат нæ уыд нæдæр фыдракæндæн, нæдæр хæрамдзинадæн. Тутыртæ ахæм бонтæ уыдысты, æмæ туджджынтæн сæ бон уыдис иу фынгыл бадын. Нарты эпосы Тутыр – нарты хæрзгæнæг дзуар, йæ бирæгъты ахаст дæр Нартмæ у зæрдæхæлар: Нарты Сосланы бахсыстой бирæгъы æхсыры, Нарт Сæуай схъомыл ис бирæгъы æхсырæй.
Тутыры къуырийы бонты стыр уаз мидис æвæрдтой ирон адæм. Сæ ахсджиаг хъуыддæгтæ, сæ лыгкæнинаг фарстатæ дæр æвæрдтой уыцы бонтæм. Æмæ сыл-иу хъæуы ныхасы иумæ æрсагъæс кодтой бæрнондæрæй. Уыцы бонты рахаст уынаффæтæ, бафæдзæхст хъуыддæгтæ æнæмæнг æххæстгæнинаг уыдысты.
КЪУДУХТЫ Маринæ