Ирон адæмы царды æгъдæуттæн сæ фæд цæуы рагон æнустæй, суанг скифты æмæ аланты замантæй. Кавказы иннæ адæмты ʼхсæн цæргæйæ, ирæттæн бантыстис се ʼгъдæуттæ æмæ сæ дин бахъахъхъæнын, ныры дугмæ сæ æрхæццæ кæнын. Кæй зæгъын æй хъæуы, ирон туджы фидардзинадимæ уымæн ноджыдæр ахъаз фæцис, аланты байзӕддӕгтӕ тæтæры æмæ Тимуры æрбабырстыты фæстæ хæхбæсты цалдæр æнусы дæргъы хибарæй кæй цардысты, уый. Æмæ кæд фæстæдæр сарæзтой хæстæг æмæ фидар бастдзинæдтæ сыхаг адæмтимæ, уæддæр ирæттæн сæ фылдæр абон дæр фидарæй хæцы сæ Фыдæлты Фарныл æмæ рагон æгъдæуттыл.
Цæмæндæр, ныхас ирон æгъдауыл куы рацæуы, уæд фылдæр хатт райдайынц ирон бæрæгбæттæ æмæ фынджы æгъдæуттæй. Уыдон дæр ахсджиаг куыд нæ сты, фæлæ ноджы вазыгджындæр та сты ирон адæймаджы царды уаг, æфсарм, йæ ахастдзинæдтæ йæ алыварс адæмимæ, сыхбæстæ-хъæубæстæимæ, стæй бинонты æгъдау.
Æнусты дæргъы Иры дзыллæйæн æнæфæцудгæ уыдысты — Ирон Æгъдау, Æфсарм æмæ Фыдæлты Фарн. Æрмæстдæр уыдонмæ гæсгæ арæзтой сæ цард. Уыцы æгъдæуттæ уыдысты рæстдзинад æмæ æргомдзинады бындурыл, цардæн йæхи арæзт. Хъуыдыгонд дзы уыдысты алы адæймаджы сæрибардзинад, йæ хæстæ æмæ йæ бартæ дæр.
Алы ирон æхсæнады дæр (кæмтты, хъæуты) уыдис æхсæнадон царды ахсджиаг уынаффæтæ кæм хастой, ахæм æмбырд — Ныхас. Уыдис сæм ноджыдæр адæмон Тæрхон. Æмæ кæд Ныхасмæ ас нæлгоймæгтæ иууылдæр цыдысты, уæд Тæрхон кæныны бар та уыдис тæккæ дзырдарæхст, фендджын æмæ хиуылхӕцгӕ лæгтæн. Цæвиттон, фидарæй зæгъæн ис — раджыйы заманты Иры кæмтты æмæ хъæуты цард адæмон демократийы бындурæвæрæн миниуджытæй цух кæй нæ уыдис.
Мæнæ куыд фыста уый фæдыл Кокиты Георги.
Ирон адæм сæ хъус тынг дарынц сæ бынæттон æхсæнады цардмæ цы хъуыддæгтæ æмæ цаутæ бар дарынц, уыдонмæ. Тыхгæнджытæ куы æрбабырсынц æхсæнады зæххытæм, уæд хæцæнгарз дарынхъом нæлгоймæгтæ иууылдæр сæ кадджын хæсыл нымайынц уыцы æхсæнад бахъахъхъæнынмæ гæрзифтонгæй рацæуын. Иунæг нæлгоймаг дæр фæдисы цæуынæй иуварс не ʼрлæууы. Алчидæр-иу йæ бæхыл Ныхасы ʼрдæм фæтагъд кодта.
Алы ирон хъæуы астæу дæр уыдис, хъæуы дзырддзæугæ лæгтæ кæм æмбырд кодтой, ахæм бæрæг бынат. Уыцы бынат дæр хуындис Ныхас. Ныхасы хистæртæ бадтысты стыр дуртыл, кæцытæ-иу бирæ азты дæргъы пайда кæнынæй слæгъз сты, райстой къæлæтджын бандоны хуыз. Ныхасы адæм бадтысты, кæмæн кæм æмбæлы, уыцы бынæтты. Хистæр хъуамæ бадтаид галиуӕрдыгӕй дыккаг бынаты. Йæ рахиз фарс, кæронæй – дыккаг хистæр. Иннæтæ хистæргай – галиуӕрдыгӕй. Уымæй уæлдай Ныхасмæ цыдысты æрыгон нæлгоймæгтæ дæр. Уыдонмæ бадыны бар нæ хаудис, æмæ æгъдаумæ гæсгæ лæууыдысты Ныхасæн йæ галиу кæрон. Кæстæртæ-иу цымыдисæй хъуыстой хистæрты ныхæстæм æмæ мысинæгтæм. Ныхасмæ адæм цыдысты канд уынаффæтæ хæссынмæ нæ, фæлæ кæрæдзийæн хабæрттæ ракæнынмæ дæр. Ныхасы адæмæй алкæмæ дæр хаудис дзырды бар. Бахъуаджы рæстæг-иу хистæр хатгай уыцы бар радта кæстæртæн дæр.
Уыимæ, æрыгон лæг хъуамæ рацыдаид Ныхасы астæумæ, цыбырæй æмæ хуымæтæг, æнцонæмбарæн ныхæстæй радзырдтаид йæ зæгъинаг, стæй фæстæмæ йæ бынаты слæууыдаид. Кæстæртæ, Ныхасы хистæртæм хъусгæйæ, ахуыр кодтой дзырдарæхстдзинадыл, æгъдауыл, истой сæ Фарн. «Ныхас» уыдис ирон æхсæнадон парламент, кæцыйæн йæ уынаффæтæ уыдысты æхсæнады уæнгтæн æнæмæнгæй æххæстгæнинаг. «Ныхасы» æвзæрстой æхсæнадон царды ахсджиаг хъуыддæгтæ, лыг кодтой туджджынты бафидауын æмæ алыхуызон быцæуты фарстатæ. Уыдоны фæдыл уынаффæ хастой æрмæстдæр ирон æгъдау куыд амоны, уымæ гæсгæ.
Адæймаджы кад æмæ намысы бæрæггæнæнтæ ирæттæ сæхицæн сбæлвырд кодтой незамантæй фæстæмæ. Уæд хъæздыджытæ æмæ мæгуыртæ нæма уыдис, иууылдæр уыдысты æмбар, æмсæр. Алы адæймаг дæр йæхи æппындæр нæ хицæн кодта йæ мыггагæй, йæ хъæубæстæйæ, аудыдта сыл, куыд йæхиуыл, афтæ. Æмæ уыцы æхсæнад дæр йæ хæсыл нымадта фидарæй хъахъхъæнын алкæй бартæ дæр. Ирон адæймаг-иу кæддæриддæр йæ кад æмæ намысимæ хъахъхъæдта йæ мыггаг, йæ хъæубæсты кад æмæ намыс дæр…
Нæ фыдæлтæ стыр æфхæрдыл нымадтой лæдзæгæй кæнæ ехсæй цæф. «Лæдзæгæй, дам, куыйты нæмынц». Ома, ныццæвæг иннæйы куыдзыл нымайы. Æмæ ахæм быцæу кæддæриддæр цыдис лæгмæрдтæм. Уымæй уæлдай ма ирон лæг æфхæрдыл нымадта исчи-иу йын йæ худмæ куы бавнæлдтаид, уый дæр. Хæххон адæмы зондахастмæ гæсгæ, лæджы худмæ æвналæн нæй. Кæд-иу иннæ уæлæйы дарæс хатгай цаудгомау уыдис, уæддæр худ хъуамæ уыдаид бæстон æмæ аив. Арæх-иу нæлгоймаджы тæппуд рахонынæн загътой: «Ды худ хæссыны аккаг нæ дæ, сылгоймаджы кæлмæрзæнæй йæ раив». Лæджы худ ирон адæмы æхсæн нысан кæны лæгдзинад, хъару, ныфс. Æмæ йæм хъуамæ искæй къух ма хæццæ кæна.
Нæ ныббарстаид ирон лæг ныхасæй-иу ын исчи йæ мады, йæ бинойнаджы, йæ хиуæтты мæрдты куы бафхæрдта, уæд. Рагон ирон царды æгъдау адæмы ахуыр кодта сæрыстырдзинадыл, намыс хъахъхъæныныл æмæ æфхæрдæн æнæбароныл. Ирон лæг кæддæриддæр йæ маст иста йæ бафхæрæгæй. Уый уыдис царды æгъатыр домæн – маст исын, туг исын. Иунæг æфхæрд дæр хъуамæ æнæ аккаг дзуаппæй ма баззадаид.
Цымыдисаг у ирон адæмы цæстæнгас адæймаджы æфсарммæ. Æфсармджын уæвгæйæ, ирон адæм хатгай æфсæрмыйагыл нымайынц ахæм хъуыддæгтæ, кæцытæ иннæ адæмтæм сты æрвылбойнон. Адæймаджы æфсарм фыццаджыдæр бæрæг кодта йæхи хистæрты раз, стæй адæмы æхсæн дарын куыд зоны, уымæй. Хæрзæгъдау адæймаг хъуамæ хистæрты ныхасæн аргъ кодтаид, стæй сын кæмдæриддæр кодтаид лæггад. Хистæры раз кæстæр бадгæ нæ кодта, йæ ныхас ын нæ иста. Хистæры фæнд-иу кæстæртæ æнæкъуылымпыйæ æххæст кодтой. Дзæгъæлы-иу нæ загътой нæ фыдæлтæ: «Хистæрæн йæ фындз асæрф, æмæ йæ зондæй бафæрс». Ома, хистæр йæ фындз ныссæрфын хъом дæр куынæуал уа, уæддæр дæ йæ зонд бахъæудзæн. Уæдæ хистæр дæр кæстæрты раз хъуамæ йæхи куыд æмбæлы, афтæ дардтаид, йæхи сæ цæсты ма æфтыдтаид.
Стыр худинагыл нымадтой нæ фыдæлтæ хæддзуйæ (æнæхуындæй) куывдмæ, чындзæхсæвмæ кæнæ хистмæ цæуын. Ома, æрвитгæ йæ ничи ракодтаид, фæлæ ахæм адæймагæн алчи йæ цæстæнгасæй æвдыста, худинаг кæй у. Нæ адæм ма ныр дæр фæдзурынц: «Дæ гуыбыны фæдыл макуы ацу». Уый ууыл дзурæг у, æмæ ирон лæгæн сæйрагдæр хъуамæ уой йе ʼгъдау æмæ йе ʼфсарм. Фынджы уæлхъус ирон лæг йæхи куыдфæндыйæ нæ дары. Хъуамæ йæ алы ныхас æмæ йæ алы ми дæр уа нæ фыдæлтæ рæсугъд æгъдаумæ гæсгæ, нывыл. Бадтысты-иу дæргъвæтин рæстæг, фæлæ хæргæ бирæ нæ кодтой. Бирæ хæрын ирон адæммæ у худинаг. «Хуынды фæцу æфсæстæй, дæ хæдзармæ æрбацу стонгæй», – дзырдтой-иу раздæр. Æххормагмæ ирон лæг кастис куыдфæндыйы цæстæнгасæй. Стонджы кой кæнын адæмы ʼхсæн уыдис худинаг. Искæмæ-иу уазæгуаты фæндаггон куы бацыдис, уæд-иу ын фысымты бирæ лæгъстæ кæнын бахъуыдис, исты ма нæм ахæр, зæгъгæ.
Ноджы стырдæр худинаг та уыдис карз нуæзтæй бирæ нуазын. Фынджы уӕлхъус нуæзтой ирон нозт. Æмæ-иу кæд фæхъæлдзæг сты, уæддæр дзы расыг лæгыл фембæлæн нæ уыдис – алчи йæ бæрц зыдта, йæхи худинагмæ нæ уагъта. Расыггæнаг æрыгон лæппуйæн йæ чызджы ничи раттаид, хъæздыг мыггагæй куы уыдаид, уæддæр.
Адæмы ʼхсæн æгадыл нымад уыдис тæппуддзинад. Уæлдай нæ уыдис туджджыны раз равдыста йæхи тæппудæй, æви хæсты быдыры – лæг худинаг кодта йæхи дæр æмæ йæ мыггаджы дæр. Тæппуддзинадæй гадзрахатæй рацæуынæй бирæ хъауджыдæр нæ уыдис. Ахæмтыл-иу арæх бакодтой хъоды, худинаджы зарджытæ-иу сыл скодтой.
Нæлгоймагæн æгадыл нымад уыдис адæмы астæу буары рыст æвдисын. Кæуынæй уæлдай сæм нæ кастис. Æмæ нæлгоймаг та хъуамæ сылгоймагау кæугæ ма кæна. Ирон æгъдаумæ æмæ фыдæлты фарнмæ гæсгæ, адæм кад кодтой æргомдзинадæн æмæ фидар ныхасæн. Раджы заманы къухфыст бадзырдтæ кæм уыдис? Лæджы ныхас уыдис цыфæнды бадзырды гæххæттæй фидардæр. Ирон лæг ныхас радта, уæд ыл дызæрдыг кæнын ницæмæн хъуыдис.
Уымæй стырдæр тых та уыдис ард бахæрыны. Мæнг ард бахæрыны хъуыды никæй сæрмæ æрцыдаид. Зæгъæм, искæй азым кæнынц исты фыдракæнды, уæд-иу æй адæмы раз ард бахæрын кодтой. Æмæ йын уый фæстæ йæ рæстдзинадыл дызæрдыг хъуамæ мачиуал кодтаид. Ирон адæм ма тынг бæрзонд æвæрдтой æууæнк. Æнæууæнкдзинад æфхæрдыл нымад уыдис.
Æрмæг бацæттæ кодта КЪУДУХТЫ Маринæ