Ирон кæй дæ, уымæй хъуамæ уай сæрыстыр. Дæ адæмæй сæрыстыр цæмæн æмæ цæмæй дæ, уымæн дзуапп раттын хъуамæ зонай. Зонай дæ фыдæлты истори; æнусты нæ, фæлæ мингай азты дæргъы хорзæй цы ракодтой, иннæ адæмтимæ сæ ахастдзинæдтæ, сæ царды уавæртæ. Цы фарн, цы намыс, цы рæсугъд адæмуарзон æгъдæуттæ æмæ бирæвæрсыг, арфхъуыдыджын, рæстдзинад æвдисæг сфæлдыстад нын ныууагътой, уый.
Æмæ æппæт уыцы раст хъомыладон фæрæзтæ æрвылбон дæр кæм хъуамæ уыной Иры алы фæлтæртæ? Фыццаджыдæр бинонты æхсæн, сыхбæсты, хъæубæсты, скъолаты. Дыккаджы та наукон литературæ, ирон адæмон сфæлдыстад æмæ музейты цæстуынгæ æрмæджыты фæрцы.
О, фæлæ цы хъуамæ базоной кæстæр фæлтæр сæ хистæртæй, кæд æмæ сæ советон дуджы, стæй уый фæстæ дæр æппынæдзух иртæстой се ʼвзаг, се ʼгъдæуттæ, сæ рагон историйæ. Уыцы уавæр æнæфæзынгæ нæ фæци сæ удыхъæдыл, сæ зондахаст æмæ зæрдæйы уагыл. Куыдфæндыйы цæстæй кæсын райдыдтой ацы фарстатæм. Æмæ уыцы уаг абон дæр хуыдуг кæны, ирон ирон цæмæй у, уый базоныны хъуыддаг суанг скъолайы æмæ бинонты æхсæн дæр.
Нæй фаг литературæ нæ историйы фарстатыл. Республикæйы национ наукон библиотекæ национ цæмæй у, уый бæрæг нæу. Йæ кæрты дамгъæ «Æ» – дагестайнаг нывгæнæджы лæвар – аивæй лæууыд. Æмæ уый дæр кæмдæр бамбæхстой. Иннæ адæмтæ сæхи равдисыныл сæхи куы хъарынц, уæд мах нæхи афтæ цæмæн дарæм?! Иннæ адæмтæ нын нæ истори, не ʼгъдæуттæ базонынмæ куы тырнынц, уæд мах нæхи цæуылнæ уарзæм? Нæ истори, нæ æгъдæуттæй нын ныридæгæн чидæртæ сæхи куы рæвдауынц, сæхиуыл куы барынц, бæттынц. Мах та нæ рæсугъд æмæ арфхъуыдыджын æгъдæутты бындуртæ халæм, дзырддаг сæ кæнæм. Афтæмæй сын æндæр адæмтæ аргъ кæнынц, хъуыдыджын кæй сты, уый тыххæй.
Зындгонд зарæггæнæг Анитæ Цой иу телеравдысты йæ бинонты хабæрттæ куы дзырдта, уæд загъта, зæгъгæ, йæ цардæмбал (уый дæр корейаг) у Цæгат Ирыстонæй, Елхотæй. Æмæ сæ сывæллоныл афæдз куы сæххæст, уæд ын мах æгъдаумæ гæсгæ Афæдзы гуылы бæрæгбон скодтой. Ирон Афæдзы гуылы куывд, сывæллонæн йæ фидæны дæсныйад сбæрæг кæныны хъæлдзæг æгъдау, Елхоты корейæгты зæрдæмæ фæцыд, æмæ йæ кæнынц. Сæхи æгъдау æй хонын райдыдтой. Махæй та йыл бирæтæ сæ къух ауигъынц.
Уый æрмæст иу цау нæу. Нæ уазæгуарзондзинад, нæ адæймагдзинад нын фæзмынц иннæ адæмтæ. Нæ æууæнкдзинадыл дис кæнынц. Кæсæг ма нын афтæ дæр фæзæгъынц: «Ирæттæ, алкæуыл ма æууæндут! Æцæгæлон уæ искæй куы фæагуры, уæд æй суанг йæ дуармæ куы бахæццæ кæнут. Уæд та йæ марынмæ агуры».
Уæдæ нæ уæливыхты хæрзады кой фæсарæнтæм дæр айхъуыст. Кæнын сæ райдыдтой Турчы æмæ европæйаг иуæй-иу бæстæты. Хæрзæрæджы уыдысты Италийы равдысты дæр. Бирæ цыдæртæ нæм ис, нæ диссаджы хæстон сгуыхтдзинæдтæй уæлдай цы равдисæм, сæрыстыр цæмæй уæм, ахæм хъуыддæгтæ, æнтыстдзинæдтæ. Æмæ уыцы хабæрттæ кæстæртæ хуыздæр куы зониккой æмæ сæ Ирыстоны уазджыты размæ куы хæссиккой, стæй æргомдæрæй сæхи куы æвдисиккой, уæд уаид тынг хорз. Дзæуджыхъæу æрмæст провинцион горæт нæу, фæлæ Ирыстоны, ирон адæмы национ сæйраг горæт. Ирыстоны зæххыл ног чындзы дард нæхи цæмæ кæнæм, алкæмæй дæр æфсæрмытæ æмæ нымд кæнгæйæ? Ирон адæмæн парахат æмæ тæригъæдгæнаг зæрдæйы ахаст ис. Фæлæ æгæр нæ бæззы. Нæхи куы нæ уарзæм, уæд нæ ничи бауарздзæн. Æмæ дæ цæмæй исчи бауарза, уый тыххæй дæм хорзæй цы ис, уый равдисынæн æфсæрмы ма кæн.
Хорз у, Ирон зарæджы бæрæгбон нæм кæй фæзынд, уый. Ирон адæм курдиатджын сты, уадз, æмæ сæ курдиат тыхджындæр кæна. Фæлæ бæрæгбон фæсвæд ранмæ, Майрæмадагмæ цæмæн ахастой? Нæ сæйраг горæты йын бынат нæ разынд? Мæскуыйы æппæтадæмон бæрæгбæтты концерттæ Кремлы фарсмæ Сырх фæзы куы вæййынц. Ирон зарæджы бæрæгбон Дзæуджыхъæуы Терчы был кæмфæнды дæр байгом кæнæн ис. Хуыздæр та – Къостайы номыл парчы. Фадæттæ дæр дзы фылдæр уаид, адæм æм районтæй æнцондæрæй цæуиккой, æмæ бæрæгбон дзыллондæр уаид. Фæлæ та ацы бæрæгбон дæр цыдæр фæци. Нал ис!
Ирыстоны бирæ адæмыхæттытæ цæры: уырыссæгтæ, сомихæгтæ, тæтæйрæгтæ, гуырдзиæгтæ æмæ иннæтæ, суанг ассириæгты онг. Алкæмæн дæр дзы ис национ æхсæнад. Æмæ дзы алчидæр йæ адæмы культурæ, æгъдæуттæ, аивад æнтыстджынæй февдисы бæрæгбæтты ирæттæй уæндондæрæй. Мах та, уазæг нæм куы æрцæуы æндæр ранæй, уæд æй хæхты фæмидæг кæнæм. Уымæн æмæ нæм равдисинаг æндæр ницы ис. Хæхты дæр нæ мæсгуытæ ныккалдысты, нæ кувæндæттæ, зæппæдзтæ фæкъахын бауагътам.
Æцæгæлоны цæст уынаг у. Ирыстон зæдбадæн бæстæ у, уый зондджын адæм зонынц æмæ нæм цæуынц. Хорзæй нæм цы бафиппайынц, уый тыххæй ныффыссынц, нæ æрдзы нывтæ сисынц. Цалдæр азы размæ Кисловодскы мæ фæллад уагътон, æмæ иуизæр бынæттон телеуынынады Дзбойты Михалы конд Æфсатийы фæлгонц Цъæймæ фæндагыл куы федтон, уæд уыцы горæты мæнæй хъалдæр, сæрыстырдæр ничи уыд! Æндæр ахæм ма нæм фæстаг азты исты фæзынд, уазæг йæ цæст цæуыл æрæвæра? Цыдæртæ Дзæуджыхъæуы алы къуымты. Æмæ, æвæдза, куыд аив уаид нæ хуссайраг горæты Терчы былгæрæтты фидæрттæ, хидтæ сæ могорты онг чъырæй рацæгъдын! Чысыл хæрдзтимæ йын ис бакæнæн. Чъыры бын куы стæм. Уæд горæт нæ уазджыты цæстыты раз цæхæр скалид, æмæ йæ урс горæт рахониккой.
Ныр цалдæр хатты газет «Рæстдзинад» хъынцъым кодта нæ сæйраг горæт Дзæуджыхъæумæ æрбацæуæнты æгъуыздзинадыл. Сæ сфæлындыны тыххæй расидтысты конкурс. Курдиатджын фæсивæд диссаджы рæсугъд æмæ аив макеттæ скодтой. Бахыгътой конкурсы бæрæггæнæнтæ. Сбæрæг сты хуыздæртæ. Фæлæ… Хъуыддагæй ницыма зыны. Макеттæ кæмдæр лæзæрынц.
Ирон адæммæ мад зæдыл нымад у, сылгоймаджы кад нæм бæрзонд æвæрд у, фæлæ уыцы уаг æмæ æнкъарæн нæ республикæйы сæйраг горæты фæзтæй кæм æвдыст цæуы? Æрмæст Кавказы дæр кæй бафæзмæм, ахæм горæттæ фаг ис: Тбилис, Налцыкк… Ахæм цыртдзæвæн сæвæрын фыццаджыдæр та махæн æмбæлы. Уымæн æмæ сылгоймаг – мад махæй кадджындæр никæцы адæмыхатмæ у.
Ирон кадджын сылгоймаджы иумæйаг фæлгонц гранитæй скæнын æмæ йæ сæйраг горæты аивдæр фæзы бæрзонд сæвæрыны фæндон нæм æрмæст Джерапты Ирæ дыууæ хатты ныффыста. Иуахæмы мæм цингæнгæ куы æрбадзурид: Стыр Ныхасы æмбырды уыдтæн æмæ дзы цины хабар фехъуыстон, зæгъгæ: республикæйы разамындимæ бауынаффæ кодтой Ирыстоны Мадæн Дзæуджыхъæуы цыртдзæвæн сæвæрыныл. Тынг раст уынаффæ æмæ æхсызгон хъуыддаг! Йæ бынат дæр у цæттæ – Сæрибары фæз, Хицауады хæдзары раз, С. Орджоникидзейæн егъау цыртдзæвæн æвæрд кæм уыд, уыцы ран. Хуыздæр бынатæн равзарæн нæй. Æмæ йæ Стыр Хуыцау рæстмæ фæкæнæд. Кæд Ирыстоны Мады фæлгонц уынгæйæ, нæ чызг фæсивæды туджы сæ фыдæлты намыс райхъал уаид æмæ сæхицæн фылдæр аргъ кæниккой. Кæд нæ лæппу фæсивæдмæ тынгдæр бахъарид, Мады ном табуйаг кæй у, уый, æмæ алы чызг дæр мад кæй кæндзæн, уыцы хъуыды нæ рох кæниккой. Æфсæрмиаг сын уаид.
Ирон адæмы фæнды, Ирыстоны сæйраг горæты сын куы уаид ирон кувæндон. Аргъуантæ, мæзджыттæ, синагогæтæ, моладзандæттæ æмæ æндæр кувæн бынæттæ дзы ис æмæ ма аразынц, фæлæ дзы ирон лæг Стыр Хуыцауы, йе сконд зæдты æмæ дауджыты ном кæм ссара, ахæм бынат нæй. Джыккайты Шамил тæхуды кодта, «æфсæддон парадæй цы адæмы сæрдарæн вæййы æгъдау», уыдонмæ. Ацы бæллиц ирон адæмыл кæд искуы æрцæуид – адæмы нымæц æмæ зæххы асæй дæр кæд хицæн паддзахад суаиккой. Уый мах нал фендзыстæм, фæлæ Дзæуджыхъæуы астæу Терчы галиу былгæрон, Сомихы аргъуаны бакомкоммæ уæгъд бынаты ирон галуан-гæнах егъау бæрзонд мæсыгимæ самайын абон цас диссаг у.
Галуан-гæнах кувæндоныл бахардз кæнæн ис, Ирыстоны кувæндæтты æрвылбон, æрвылаз цы мысайнæгтæ æвæрд цæуы, уыдон дæр. Галуан æмæ мæсыг та хъуамæ ахæм аив, бæрзонд æмæ цæстыахадгæ уой, æцæгæлоны цæстæнгас сæхимæ куыд здахой. Кувæндоны, кувæн бынаты аккаг куыд уа. Йæ ном та – Хуыцаумæ кувæндон.
Ацы хъуыддаджы кæй бафæзмæм, ахæмтæ Уæрæсейы – бирæ. Иу хуыцаубоны Мæскуыйæ Фыццаг каналæй æвдыстой телеравдыст «Играй, гармонь». Архайд цыд Хъалмыхъы, горæт Элистайы. Хъалмыхъхъæгтæ буддисттæ сты, æмæ сæм чырыстон аргъуанты фарсмæ цы диссаджы кувæндæттæ ис, уыдоныл сæ уазджытæ куыд цин кодтой, уый сæрмагондæй равдисынмæ дæр бæззыд. Динæн дæр йæ бындур æгъдау у. Æгъдау та хъуыдыйыл æнцой кæны, адæймаджы иннæ цæрæгойтæй уæлдæр уый систа. Уымæ гæсгæ кæцыфæнды адæмыхатты цардæвдисæг æгъдау дæр зæрдæйыл æмбæлы.
Уæдæ цы зæгъæм, Цæцæны сæйраг горæт Грознайы цы егъау мæзджыт ныззылдтой, уымæй та! Европæйы, дам, уымæй стырдæр мæзджыт нæй. Цæуынц æм уынынмæ Уæрæсейы алы рæттæй, фæсарæнтæй. Йæ алыварс та самадтой, цæцæн сæхи цал тейпыл дихтæ кæнынц, уал æмхуызон æмбæрзонд мæсыджы. Ацы уаз бынат сын сæ адæмы æрбангомдæр кодта, æмзондæй архайынц, æмæ сæ хъуыддæгтæ дæр хуыздæрæй-хуыздæрмæ цæуынц. Уымæн ирд æвдисæн – Грознайы бакаст æмæ царды уавæртæ. Хуымæтæг горæт дæр нал у, фæлæ город-сити. Æмæ дзы сæрыстыр у алы цæцæйнаг дæр.
Фæсте нæ зайынц мæхъхъæлæттæ дæр. Фаг сæм ис мæзджыттæ, пысылмон дин сæ æнгом бæтты кæрæдзиуыл. Нæ рох кæнынц сæ фыдæлты цардыуаг, сæ национ æгъдæуттæ. Уый тыххæй самадтой иумæйаг мæсыг. Мæсыг та ахæм у, æмæ раст арвыл æнцайы. У æддæгуæлæтæй арæзт, æмæ дзы алы тейпæн дæр ис йæхи уæладзыг.
Мах дæр æнæмæнг хъæуы ахæм фæрæзтæй пайда кæнын. Дихтæ нæ, фæлæ нæ иудзинадыл чи куса, сæрыстыр цæмæй стæм, уыдон æвдыст куыд цæуой æмæ сæ рæзгæ фæлтæртæ куыд уыной æмæ зоной. Цæмæй ныхасы балæууынмæ цæттæ уой, дзырдхъом уой, æмæ сын ныфсджынæй размæ къахдзæф кæнын æнтыса. Ирæттæ кæй сты, уымæй сæрыстыр уаиккой. Фыдæлты фарн сыл æфтауид, уæлдæр мæсыгимæ цы галуан-гæнахы кой ракодтон, уый.
Галуан-гæнахы æрбынат кæнид Æппæтдунеон змæлд «Иры Стыр Ныхас», æмæ йæм уæд хъусдарæг уаид. Стæй сæм дунейы алы рæттæй цы уазджытæ цæуы: ирон уа, æндæр адæмтæй – уыдоны раз дæр къæмдзæстыг нал уаиккой. Агъуыст та хъуамæ амад æмæ конд уа фыдæлты галуанты-гæнæхты халдих, ирон архитектурæйы бындурыл.
Ацы уаз бынат ирон адæмæн – чырыстонæй, пысылмонæй – хъуамæ суа иумæйаг кувæндон, сæ фыдæлты фарнæй сæ хъуыртхъом чи кæна, Иунæг Хуыцаумæ кувыны æгъдау сыл чи æфтауа, ахæм. Кæд æндæр динтыл ныххæцыдысты, уæддæр сын Хуыцау иу у, æмæ сæ уый æнгомдæр, иу кæндзæн. Æмæ сын иумæ, æнгомæй цæрын уыдзæн æнцондæр. Цæмæй Хуыцаумæ кувæндон ирон адæмæн иумæйаг суа, уый тыххæй дзы алы фæрæзты фæрцы хъуамæ æвдыст цæуа нæ фыдæлты истори, нæ иумæйаг уæлахизтæ. Ирыстонæн кад æмæ намыс чи скодта, уыцы адæмы цард æмæ сгуыхтдзинæдтимæ хъуамæ зонгæ кæна æрбацæуджыты. Уый фæдыл хъæуы музейты æрмæджытæй пайда кæнын. Йæ кæрты æмæ йæ алывæрсты хъуамæ æвæрд æрцæуой нæ разагъды фысджыты, ахуыргæндты, инæлæртты, хъæбатыр хæстонты, зындгонддæр адæймæгты бюсттæ.
Хуыцауы кувæндон Ирыстонæн хъуамæ суа, Мæскуыйы, Храм Христа Спасителя, зæгъгæ, цы стыр аргъуан ис, уый хуызæн сæйраг кувæндон. Æмæ, Уæрæсейы Президент уырдæм куыд бацæуы, уыцы уагыл Хуыцауы кувæндонмæ цæуид нæ республикæйы Сæргълæууæг дæр. Ацы дыууæ цыртдзæвæны суаиккой Ирыстоны æмæ Дзæуджыхъæуы хуызæвдисæг зонæн бæрджытæ. Ирæттæ кæй стæм, уымæй сæрыстыр уæвынæн нын бирæ æнцæйттæ ис, æмæ сæ зонын, æвдисыны аргъ кæнын сын хъæуы. Хъуамæ сæ æрмæст сæрыстыр ма уæм, фæлæ сæ фылдæр кæнæм.
Кæд уый дæ хъару æмæ зонд нæ амонынц, уæд та сæ хъахъхъæн æмæ, нæ фыдæлты намыс хъуыды кæнгæйæ, у æгъдауджын, парахатзæрдæ, хорзæй фæзминаг. Макуы сæ фæхудинаг кæн!
ЦГЪОЙТЫ Хазби