Дæуæн нæ зонын, мæ кæсæг, фæлæ мæнæн исчи мæ хъæуккагæй куы раппæлы, уæд мыл цыма исты стыр хорздзинад æрцыдис, афтæ мæм фæкæсы, уæлдайдæр кæмдæр нæ чи цæры, уый тыххæй. Цалдæр азы размæ мын рухсыбадинаг Басаты Барис, Иры «Стыр Ныхасы» уæды сæрдар, бирæ хорз ныхæстæ фæкодта Гугкаты Ирбегæй. Уæздан, æгъдауджын, ирондзинад бирæ кæмæ ис, кæстæртæн фæзминагæй йæ рахуыдта. Æрæджиау загъта: «Ахæм æцæг ирон лæгтæ цы хъæуæй рацыд, уымæн рæсугъд фидæн уыдзæн…»
Æз æрæджы Дзæуджыхъæуы фыццаг хатт бахызтæн Ирбеджы хæдзары къæсæрæй, Барисы уыцы æппæлæн ныхæстæ йын æрымысыдтæн, мемæ та йын бахастон джиппы мын цы ног чиныг рацыд, уый, йæ цъарыл мæнæ ахæм фыстимæ: «Ды дæр, Ирбег, Иры Лæгау Лæгтæй иу дæ. Бирæ азты ма нын у!»
Ды куы федтаис, мæ кæсæг, мæ фысым йæхи цы хуызæттæ акодта, уый: ныфсæрмытæ, ныссырхытæ, ныкъкъæзæнæг, афтæ, зæгъы, æгæр, дам, мæ систай хæрдмæ, æгæр, дам, мæ стауыс. Æз та йæ зонын: нæ хъæуккагæн стыр Дзæуджыхъæуы цæй бæрц кад ис, уый, ам уый нымад у намысджындæр хистæртæй иуыл. Уый дзæгъæлы нæ вæййы…
Цы зонын хъæуы нæ кæстæрты Ирбеджы тыххæй? Райгуырд ивгъуыд æнусы адæм сæ тæккæ зындæр уавæры куы уыдысты, уæд: хæсты бонтæй иуы. Йæ мад Хадизæт æмæ йæ фыд Абри уыдысты хуымæтæг колхозонтæ. Хъæуы сæ зыдтой бонзонгæ, уæздан бинонтæй, уыдис сын æхсæз сывæллоны. 1951 азы Абрийыл йæ низтæ фæуæлахиз сты, йе ’цæг дунемæ ацыд, йæ бирæ цот Хадизæты æвджид баззадысты, уымæй дыууæ мæйы фæстæ ма сæм райгуырд иу лæппу Сергей.
Мæнæ мын цы æнкъард мысинæгтæ радзырдта Ирбег:
– Абон дæр ма мæ мады тухитæ мæ цæстытыл уайынц. Ирыстоны адæмыл сæвæрдтой бирæ хъалонтæ. Мæ мад-иу тигъыл куы федта хъалонтæ æмбырдгæнæг уæздан лæг Дзампаты Тепсарыхъойы, уæд-иу йæ зæрдæ бахъарм. Ныр ын цы бакæнон, цы йын радтон?
Иу хатт нын акодтой нæ хъуджы хъалонты ныхмæ. Мæ мад йæхи мардта кæуынæй. Бирæ хатт-иу цы бахордтаиккам, уый нæ уыд. Уыцы рæстæг адæм хордтой хуырх, кæрдзын, хамбохъ, мæнтæг, футæг, змих, хъыцъы, пысыра, гæнгæлы, лæджирттæг, къозотæ, куыдзы бага, дзæрна. Уыдон уыдысты мæгуыр адæмы хæринæгтæ. Уыдон кæй къухы не ’фтыдысты, ахæмтæ дæр уыд.
Хъалонтæ фидын хъуыдис: дзидза, æхсыр, царв, къуымбил, айк, æхсырысæртæ, цыхт. Алы хæдзарыл-иу байуæрстой цыллæгæнæг кæлмытæ, æмæ иу мах, сывæллæттæ, бон-изæрмæ уыдонæн хъуамæ тыдтаиккам тутайы сыфтæ. Бафсис сын нæ уыдис. Бон-иу цалдæр хатты цæуын хъуыд тутайы сыфтæм. Колхоз та фидгæ ницы кодта. Загътой-иу, ницы æрзадис, зæгъгæ. Адæм ма сæхи цæхæрадæттæй ирвæзтысты. Цæкуытæй, хуыскъæлтæй… Хатгай-иу карк куы аргæвстам, уæд-иу нæ мад афтæ бакодта: «Æз каркæн йæ къæхтæ, йæ къубал æмæ сæр уарзын». Æз-иу уæд гыццылæй дис кодтон ууыл. Ныр æй æмбарын, уый-иу мах цæмæй хуыздæр хæйттæ ахæрæм, ууыл тыхстис… Бирæ дзуринаг сты.
1953 азы нын Хуыцау баххуыс кодта, нæ облигацитæй иу 25 мины сомы рамбылдтам. Мæ мад хæларзæрдæ адæймаг уыд, фырцинæй стыр куывд скодта. Цы æхца ма дзы баззад, уыдонæй Дзæуджыхъæуы балхæдта хæдзар. Сæрды каникултæ куы райдыдтой, уæд алыгъдыстæм горæтмæ…
Ирбег ахуыр кæнын райдыдта 24-æм скъолайы. Уым фæахуыр кодта 7 къласы онг, стæй кусынмæ бацыд, изæр та изæрыгон скъоламæ цыд. Афтæмæй мадæн æххуыс кодта. Фæстæдæр бацыд ахуырмæ базарадон техникуммæ (фæсаууонмæ). Уый каст куы фæцис, уæд æй нæхи хъæуккаг Æлбегаты Хæритон йæхимæ райста кусынмæ. Хæритон уæд уыдис «Главкурортторг»-ы хицау. Арвыстой йæ кусынмæ санатори «Цъæй»-мæ хистæр хæринаггæнæгæй, куыста ресторан «Аланы», уый фæстæ та хицауæй. Уым бакуыста цалдæр азы. Фæстæдæр куыста Узбекистаны æмæ Казахстаны дæр, горæт Шевченкойы. Советон Цæдис куы ныппырх, уæд.
Ирбеджы мад Хадизæт тыхстис, йæ лæппуйæн нырмæ бинонтæ кæй нæй, уый тыххæй, арæх-иу ын йæ зæрдыл æрлæууын кодта, чындз æрхæссын кæй хъæуы, уый. Азы 1976 Гугкатæ баминæвæр кодтой Майрæмададжы хъæуы кадджындæр бинонтæй иу Осмæнты Мырзабеджы æмæ Гæздæнты Катяйы хæдзармæ. Куыд æмбæлы ирон æгъдаумæ гæсгæ, афтæ августы сарæзтой чындзæхсæв. Гугкаты фæрныг хæдзармæ бакъахдзæф кодта æрыгон, йæ хистæрты хуызæн æгъдауджын чызг. Ам Ленæ равдыста йæ мад æмæ йæ фыд цæуыл ахуыр кодтой, уыдон: сыгъдæгдзинад, хистæрæн лæггад кæнын, уæздандзинад æмæ фæлмæн ныхас. Афтæмæй бауарзын кодта йæхи йæ ног бинонтæн. Ныр бирæ азты кæрæдзи æмбаргæйæ цæрынц, сæ кæстæртыл æмæ кæстæрты кæстæртыл цингæнгæйæ. Сты фæзминаг ныййарджытæ.
Райгуырди сын дыууæ лæппуйы Тимур æмæ Руслан, уыдон дæр сты сæ хистæрты хуызæн æгъдауджын æмæ уæздан. Еленæ къорд азы бакуыста Дзæуджыхъæуы сæйрагдæр банчы бухгалтерæй, пенсимæ дæр уырдыгæй ацыд. Ирбег Гугкаты мыггаджы чиныг куы фыста, уæд Ленæ уыдис йæ ныфсдæттæг дæр æмæ йæ æххуысгæнæг дæр.
Ирбег пенсиисæг куы ссис, уæдæй фæстæмæ цæры Дзæуджыхъæуы 11-æм микрорайоны. Уым архайы кæстæр фæсивæдимæ, хъомыладон куыст кæны семæ. Сыхы активисттимæ сарæзтой спортивон фæз, сæвæрдтой дзы тренажертæ æмæ уым саразынц спортивон ерыстæ. Ныр 20 азæй фылдæр кæны уыцы куыст. Кæддæр æй чидæр бафарста – «Чи дын бабар кодта ацы куыст», зæгъгæ, уæд Ирбег загъта: «Æз мæхæдæг мæхимæ райстон ахæм хæс». Сывæллæттæн ма арæзт æрцæуы алыхуызон конкурстæ. Фæстаг хатт дзы уыд конкурс «Æз дæн ирон». Конкурсы архайджыты равдисын хъуыд ирондзинад, æмдзæвгæ иронау радзурын, ирон хæринаг скæнын, зарæг, кæнæ ирон кафт акæнын, алы хуызы хъазæнтæ саразын… Уыцы конкурсы Ирбегæн йæхи цоты цот Афинæ, Каролинæ æмæ Марсель дæр систы конкурсы лауреаттæ. Хистæр чызг акодта ирон уæздан кафт æмæ ахъазыд тыччыйæ, кæстæр чызг та сфыхта фыдджын, лæппу сбыдта гыццыл ирон кау, ахъазыд хъулæй æмæ зоскæйæ. Тæрхоны лæгтæ та дзы уыдысты поэт Къадзаты Станислав æмæ газет «Рæстдзинады» уацхæссæг, журналист Гасанты Валери.
Уый у раппæлинаг хъуыддаг, уымæн æмæ нæ удварны хæзнатæ куы нæ рох кæнæм, уæд ныфсджындæр стæм, нæ фидæны фæндаг нæм хуыздæр зыны… Хорз уаид æмæ Ирбеджы хъæппæрис нæ горæты иннæ сыхты цæрджытæ дæр куы бафæзмиккой».
Ирбег уарзы историон-иртасæн куыст кæнын. Уый бирæ рæстæг æрвиты нæ республикæйы архивты бадгæйæ. Сарæзта йæ мыггаджы номхыгъд. Æндæр горæтты æмæ бæстæты чи цæры, уыдон дæр сты номхыгъды. Арæзт та æрцыд брошюрæйы хуызы. Уый фæстæ ныффыста чиныг «Гугкатæ», йæ мыггаджы равзæрды тыххæй. Кæм, кæцæй æмæ кæдæм ралыгъдысты, чи сты сæ кадджын лæгтæ. Уыцы чиныджы ссарæн ис Хуымæллæджы æмæ Хъæдгæроны Гугкаты царды тыххæй дæр. Арæх фыссы республикон газеттæм уацхъуыдтæ.
Ирбегæн мыггаджы æхсæн ис стыр кад, цалдæр азы размæ йæ равзæрстой мыггаджы Советы сæрдарæй. Ацы бонты Советы баргонд цæуы мыггаджы номæй дзурын, уынаффæ хæссын, фарстатæ лыг кæнын. Мыггагæн йæ бон у уыцы æхсæнадон тæрхоны бартæ раттын дæр, худинаггæнджытæн уайдзæф кæнын, сæ хуыздæртæн кад скæнын. Мыггаджы æвзæрст лæгтæ дарынц бастдзинад Иры «Стыр Ныхасмæ». Цалдæр азы размæ Ирбег æвзæрст æрцыд Иры ветеранты Советы уæнгæй, фæстæдæр та Президиумы уæнгæй. Йæ хорз куысты тыххæй æрцыдис хорзæхджынгонд.
Ирбег ма уарзы йæ цæхæрадоны акусын, ис ын дзы экзотикон бæлæстæ дæр, нырмæ чи нæма задис Ирыстоны, ахæмтæ. Мæнæ мын цы æрымысыд хъæуы кæддæры цардæй Ирбег:
– Мæ фыд Абри бирæ уарзта зæххы куыст. Уыдис нæм бирæ алыхуызон дыргъбæлæстæ. Задис нæм алтъами, æхсæр, сау æмæ урс æхсынцъы, къомси, курага, мыртгæ, тута, гуырдзиаг бал, хъæлæрдзы, дзедыр. Уæд Хуымæллæджы æппæтæй хуыздæр цæхæрадæттæ уыдис уæлæсыхаг Соппойты Аццинайæн, стæй махæн. Æз ныр фæзмын ме ʼдзард фыды, архайын, цæмæй мæм зайа алцыдæр. Мæ хъæууон цард мын мысын кæнынц…
Бирæ ма фæныхæстæ кодтам, фæмысыдыстæм, стæй мæ Ирбег уынгмæ куы рафæндараст кодта, уæд йæ кæртыл йæ цæст ахаста, æвиппайды æрæнкъард ис æмæ загъта:
– Ацы стыр хæдзары мын хорз у, ницæмæй хъаст кæнын, фæлæ дзы иу хуымæллæггаг дæр нæ цæры æмæ мын цыма ам уæддæр цыдæр нæ фаг кæны, цыдæр хъуаг ма дзы дæн, афтæ мæм кæсы. Æмбарыс мæ?..
Æз æй æмбæрстон…
Цæлыккаты С.