Материалон культурæ æмæ хæдзары дзаума аразыны дæсныйад
Алантæ, ирæттæ цы зæххы фæзуат ахстой, уый географион фадæттæ сбæрæг кодтой ацы адæмы историон рæзты сæрмагонд уавæр. Ирыстоны уæлхох районтæ хицæн кодтой канд зынвадат æмæ тызмæг климæтæй нæ, фæлæ ма дзы егъау хъæды массивтæ кæй нæ уыд, уымæй. Ацы фадаты тæваг фæзынд хохæгты æппæт хæдзарадыл, арæзтæдты бакастыл: фылдæр уыдысты дурæй конд.
Хъæдæрмæгæй пайда кодтой сæйрагдæр хæдзарады бæстыхæйтты арæзтады, фылдæр æй æфтауц кодтой ардæм Стыр Леуахийы сæры цæрджытæ, уыдон хъуыстгонд уыдысты хъæдæрмæджы куысты дæсныйадæй. Уыцы дæсныты конд мигæнæнтæ – алыхуызон хъæууонхæдзарадон кусæнгæрзтæ, хæдзары куысты дзауматæ – уæйгонд цыдысты Ирыстоны алы къуымты.
Хъæздыг у Ирыстоны зæхх алыхуызон згъæртæй (сызгъæрин, æвзист, зды, цинк). Уыдон къахыны куыст кодтой ирон адæмы фыдæлтæ. Адæмон таурæгъ куыд зæгъы, афтæмæй ирон легендарон герой – æфсадхон Ос-Бæгъатыр гуырдзиаг паддзах Вахтанг I (446–499 азты) рæстæджы Садоны æрзæткъахæнты къахта æвзист. Фæлæ йæ мæлæты фæстæ, йæ фыртты ʼхсæн тох куы райдыдта, уæд уыцы æвзисты гуырæны куыст æрлæууыд. Рагзаманты хохаг куыстад кæй уыд, æвзист æмæ здыйы гуырæн кæй куыста, ууыл дзурæг сты, Ирыстоны хæхты цы шахтæтæ баззад, уыдон. Сæ кой уынæм ивгъуыды иртасджыты куыстыты æмæ бæлццæтты фыстыты. Ирон адæм рагæй дæр быдыры кодтой зæххы куыст, хохы та – фосы куыст. Сæйраг хъæууонхæдзарадон кусæнгæрзты фæзынд ахæссæн ис аланты заманмæ, кæмдæрты ма ис ноджы раздæры дуджы кой дæр.
Ирон адæмы рагзаманы куыстытæй ахсджиагдæр уыд цуаны цæуын. Уыимæ баст у канд зынгæхсæн хæцæнгарзы фæзынд нæ, фæлæ топпыхос æмæ здыйæ нæмгуытæ аразыны хъуыддаг. Хæстон (тохы) мæсгуыты сисдзæфты конструкцитæм гæсгæ зæгъæн ис, æмæ ирон адæммæ зынгæхсæн хæцæнгарз уыд суанг XIV æнусы.
Сæ хæдзарады стыр ахадындзинад уыд хæдзарон æмæ æрмгуысты дзаумæттæн, ахсджиаг уыд сæ амалиуæг. Фылдæр рæзтысты, бынæттон хомагæй æххæст чи цыд, уыдон. Уыдонмæ хауынц: сгæллад кæнын, цыхт ахсын, нæлхæ кæнын, хъæдын дзаумæттæ аразын.
Ирон адæмы рагондæр куыстытæй иу уыд къуымбилы куыст кæнын. Абайты Васойы хъуыдымæ гæсгæ сгæллад æмæ къуымбилы куыст кæнæн дзаумæттæй бирæты нæмттæ сты рагон ирайнаг. Революцийы агъоммæйы автортæ куыд зæгъынц, афтæмæй ирон сгæллад хицæн кодта йæ хæрзхъæддзинадæй, хъуыстгонд уыд æнæхъæн Кавказыл.
Бæлвырд хигъæдон миниуджытæй хайджын уыдысты ирон адæмы хæдзæрттæ æмæ цæрæнуæттæ, сæ хъахъхъæнæн арæзтæдтæ æмæ материалон культурæйы æндæр цыртдзæвæнтæ. Уыдоны фæд ма абон дæр фенæн ис Ирыстоны хæхты, уым ма сты сæ кæлæддзæгтæ.
Иууыл рагондæр арæзтæдтыл Ирыстоны хæхты нымайæн ис мæсыг, гæнах æмæ галуан. Астæуккаг æнусы историк Вахушти Ирыстон хоны мæсгуыты æмæ фидæртты бæстæ, сæ бæрц ам бирæ кæй у, уый тыххæй. Ирон мæсгуытæ сыхаг адæмты мæсгуытæй хицæн кæнынц сæ æддаг бакастæй, сæ амадæй. Уыдон дих кодтой æртæ хуызыл: цæстдарæн-хъахъхъæнæн, хæстон æмæ цæрæн.
Хæхты ирон адæмы цæрæнуæтты фарсмæ уыдис бирæ зæппæдзтæ. Уыдон арæзт уыдысты алы дугты. Дих кодтой æртæ къордыл: дæлзæххон, уæлзæххон æмæ æрдæгдæлзæххон. Зæппæдзты фæзынд ирон адæммæ æрмæст фыдæлты æгъдау æххæст кæнынимæ баст нæ уыд, фæлæ ма сæм зæхх чысыл кæй уыд, уыимæ.
Стыр цымыдисаг у традицион ирон дарæс, уый ивта бирæ æнусты дæргъы. Иу историкты æрфыстмæ гæсгæ ирон адæм дардтой хæдон æмæ хæлаф. Иннæтæм гæсгæ та – даргъ уынгæг хæлæфтæ, хæццæ сын кодтой сæ басмахътæм, уыдон та уыдысты хуыд тынг тæнæг цармæй. Уæллаг дарæсæн сын уыдис куырæт, уый у ирон дарæсы рагон хай, йæ ном хæццæ кæны скифты дугмæ. Куыд зæгъынц, афтæмæй куырæт уыд ирон адæмы æрвылбоны дарæс куыд сылгоймæгтæн, афтæ нæлгоймæгтæн дæр. Цухъхъа та уыд бæрæгбоны дарæс, уый хицæн кодта куырæтæй йæ карстмæ гæсгæ. Къахы дарæсæн арæх дардтой æрчъитæ, уæлдайдæр та хохы. Сæ сæртыл дардтой фысы цармæй хуыд худ – уæлдзарм худ, сæрдыгон та – нымæтхуд.
Цухъхъайы фæзынд ирон адæммæ хаст цæуы фæсмонголты дугмæ æмæ баст у зынгæхсæн хæцæнгарз æмæ топпыхосы фæзындимæ. Топпыхос æвæрынæн цухъхъайы риуыл дыууæ фарс дæр хуыд цыд дзыпп, уыд дихтæгонд. Цухъхъайæн-иу æвзæрстой сау, морæ кæнæ цъæх(фæныкхуыз) сгæллад.
Куыд æппæт Цæгат Кавказы адæмы, афтæ ирон адæмы уæлæдарæсы дæр æнæмæнгхъæугæ хай уыдысты нарæг кавказаг рон æмæ хъама. Рон аивгонд уыд згъæр кæнæ æвзист æвзæгтæй. Хъамайæн та уыд сызгъæрин кæнæ æвзист фæлгæт.
Ацы æрмæджы уын, нæ зынаргъ газеткæсджытæ, фæлварæм ирон адæмы алывæрсыг цард равдисын: хæдзарады куыст, материалон культурæ, хæдзары дзаума аразыны дæсныйад. Уый нын фадат дæтты ирон адæмы ивгъуыдмæ афæлгæсынæн, сæ хæдзарады сæйраг хуызты рæзты уавæр базонынæн.
Калоты Барисы чиныг «Материальная культура и прикладное искусство осетин»-æй скъуыддзаг