Ирон адæмы æгъдæуттæн сæ фæд цæуы рагон æнустæй, суанг скифты æмæ аланты замантæй. Бантыст нын сæ ныры дугмæ æрхæццæ кæнын. Абон дæр фидарæй хæцæм нæ фыдæлты фарныл æмæ рагон æгъдæуттыл, æфтауæм сæ нæ кæстæртыл. Ирондзинад, ирон фарн бахъахъхъæнын у нæ алкæй хæс дæр. Зæрдиагæй ацы ахсджиаг хъуыддагыл кусынц Дзӕуджыхъӕуы 13-æм скъолайы фæллойы урокты ахуыргæнæг Берозты-Танделаты Розæ æмæ йе сфæлдыстадон къорд «Талатæ».
Бæлвырд – йæ дзыхы ныхас, йæ къухфыст, йæ куыст. Цы йын бабар кæнай – зæрдæхсаинаг никуы вæййы, кæддæриддæр цæттæ у феххуысмæ. Хæдæфсарм адæймаг, сабитæн – уарзон ахуыргæнæг, иузæрдион – йæ мадæлон æвзагыл, ирондзинадыл. Бирæтæ свæййынц ахуыргæнджытæ, фæлæ сын скъолайы домæнтæ сæ куыст ныууадзын кæнынц. Дзӕуджыхъӕуы 13-æм скъолайы фæллойы урокты ахуыргæнæг Берозты-Танделаты Розæ уыдонмæ нæ хауы.
Махæн нæ сомбон у нæ рæзгæ фæлтæр. Хъомыладон куыстæн хорз уавæртæ ис республикæйы бирæ скъолаты. Уыдонæй йе ʼргом ирондзинадмæ чи здахы, уыдоны ʼхсæн ис, куыд æй бамбæрстат, афтæмæй Хъæбæлоты Билары номыл республикон сывæллæтты сфæлдыстадон галуаны, Хетæгкаты Къостайы номыл 13-æм скъолайы бындурыл сфæлдыстадон къорд «Талатæ»-йы разамонæг Берозты-Танделаты Розæ. Уый йæ удæй арт цæгъды, цæмæй рæзгæ фæлтæрæн уа æппæт уавæртæ дæр канд хорз зонындзинæдтæ райсынæн нæ, фæлæ ма ирон æгъдау дæр куыд уа сæ алкæй туджы.
Арæх фехъусæн вæййы, æнæ хистæр хъæу, гъе хæдзар нæ фидауы, зæгъгæ. Хъæуы, хæдзары мидæг æгъдау, фæтк куы нæ уа, уæд уый æдзæллагдзинады нысан у. Ацы хъуыддаг кæнгæ у хистæрæй. Уæдæ ацы скъолайы дæр рагæй æгъдау кæй ис, ууыл тынг архайдта йæ раздæры сæргълæууæг, дзæнæты бадинаг Сæлбиты Иринæ. Фæлæ дзы абон дæр Бекъойты Аллæйы разамындæй цард цӕджджинагау æхсиды. Æдзух тырны, цæмæй кусджытæн хуыздæр уа. Уæдæ, скъолайы йæ арм цы фольклорон къордыл дары, уый дæр «Талатæ», зæгъгæ, æнæхъуаджы не схуыдтой. Уымæн æмæ-иу нæ фыдæлтæ мæнгæй нæ фæкодтой: «Бæлас талайæ тасы».
Ныр дыууын азы æнæзæрдæхудт лæггад кæны Розæ сабитæн. Ахуырдзау ма куы уыд, уæд бауарзта ацы дæсныйад. Йæ зæрдæмæ æввахс сты ирондзинад, ирон æгъдау. Æмæ адæймаг йæ равзæрст дæсныйад куы уарза, уæд кусын æнцондæр у.
Æрыгон чызгæй Розæйæн, кæй зæгъын æй хъæуы, куысты æмæ царды фыццаг къахдзæфтæ акæнын æнцон нæ уыд, фæлæ йæм сæ хъус фæдардтой фæлтæрдджын хистæртæ. Арæх æрымысы йæ сыхæгты зæронд устыты, сæ куырыхон зондæй ма сын абон дæр пайда кæны. Йæ цæстытыл ауайы, æхсæвыгæтты-иу куыд бадтысты сыхы зæрæдтæ, æмæ-иу сæ чи пиргæ кодта, чи – ʼлвисгæ, чи – бийгæ, чи та – хуыйгæ. Розæйæн дæр-иу амыдтой уыцы куыстытæ. Афтæмæй сыл зæрдæргъæвд чызг фæцалх æмæ сæ ныр цæстуарзонæй амоны рæзгæ фæлтæрæн.
Йæ дæсныйадыл æдзухæй кæй кусы, уый фæрцы йæ уроктæ вæййынц мидисджын. Арæхстджынæй пайда кæны, сабитимæ цы цæстуынгæ æрмæджытæ саразынц, уыдонæй. Уыдон та сты æлыгæй конд мæсгуытæ, авдæнтæ, пирæнтæ, чысыл дзабыртæ, цъындатæ… Цæст сыл не ʼххæсы. Тагъд уыдзæн, Ирыстоны сæйрагдæр бæрæгбæттæй иу – Куадзæн, æмæ йæм сабитæ ныридæгæн цæттæ кæнын райдыдтой: сæхи къухтæй сараздзысты ирон бæгæны.
Уымæй уæлдай ма Розæ кæны стыр эстетикон-хъомыладон куыст – сывæллæттæн уарзын кæны Райгуырæн бæстæ, чиныг, фæллой кæнын. Куыстæй сæхимæ никуы фæтагъд кæны. Райсомæй изæрмæ архайы ам, æмæ йын йæ кусæн æрмадзмæ, гъе та музеймæ куы бакъахдзæф кæнай, уæд дæ уырдыгæй нал рафæнддзæн: кæддæриддæр вæййынц райдзаст, сыгъдæг. Ирдæй цæстытыл ауайы нæ фыдæлты рæстæг.
Иу хорз æууæл ма ис ацы къордмæ – йæ архайд æнгом баст у Стыр Ныхасы куыстимæ, арæх сын вæййы иумæйаг фембæлдтытæ.
Сфæлдыстадон къорд «Талатæ» Цæгат Кавказы у фыццаг. Йæ архайджытæ ныр ссæдз азы сæ арæхстдзинад æвдисынц нæ республикæйы дзыллон бæрæгбæтты. Иунæг ахæм мадзал дæр нæ уыд, æмæ сын сæ архайдыл стыр къухæмдзæгъдимæ ма сæмбæлдаиккой. Рæвдз сты къуымбил пирынмæ, æлвисынмæ, нымæт æууæрдынмæ, ирон рагон хъæзтытæ кæнынмæ.
Ирон рагон цардыуагимæ «Талатæ» базонгæ кæнынц сыхаг республикæйы цæрджыты дæр. Арæх фæархайынц æппæтдунеон фестивальты æмæ æркастыты, сыздæхынц 1-аг кæнæ 2-аг къæпхæнты дипломтимæ, сæ къæбицы ис 32 кубок-хæрзиуæгæй фылдæр. Арæх æрымысынц Красноярскы арæзт Цæгат Ирыстоны бон – конд æрцыд уыцы горæты ирон диаспорæйы фæрцы, сæрмагондæй та Гуыриаты Валерийы хъæппæрисæй. Уырдæм нæ горæты администрацийы Культурæйы управленийы руаджы хуынд æрцыд Танделаты Розæ дæр. Уæд дыууæ боны дæргъы Красноярскы цæрджытæ тынг зæрдиагæй архайдтой къорды программæйы.
«Талатæ»-йы цы проекттæ ис, уыдонæй иу у «Къонайы хъарм». Йæ фæткмæ гæсгæ, æрвылаз нæ республикæмæ æндæр горæттæй цы скъоладзау-уазджытæ æрцæуынц, уыдонæн фадат вæййы ацы къорды æрмадзы бацархайын. Ам сын нæ сывæллæттæ цæстуарзонæй бацамонынц, сæхæдæг рæвдз цæмæ сты, уыцы куыстытæ. Уыимæ ма фембæлынц нæ республикæйы номдзыд адæмимæ, уыдон сæ базонгæ кæнынц Ирыстоны æрдзимæ, йæ аккагдæр бынæттимæ.
Куыд зонæм, афтæмæй «Талатæ»-йы къордæн йæ бындур баст у æрмдæсныдзинадимæ. Фæлæ арæх фæархайынц æндæр æркастыты дæр. Зæгъæм, Хабæты Риммæ цы ирон аив дзырды дæсныты æркастытæ бацæттæ кæны, «Аивады уидæгтæ», зæгъгæ, уым дæр свæййынц уæлахиздзаутæ.
Уæдæ сæ куыд хъуамæ ферох уой нæ фысджытæ дæр. Уыдонимæ дæр сын ис æнгом бастдзинад. Ис сын традици æрвылаз лæмбынæг иу фыссæджы уацмыстæ бацæттæ кæнын æмæ йемæ фембæлд саразын. Сæрыстыр сты, кæй сын уыд Джусойты Нафиимæ, Гуырдзыбегты Иринæимæ, Къадзаты Станиславимæ æмæ бирæ æндæртимæ базонгæ кæныны фадат. Къадзайы-фырт сæ йæхæдæг дæр арæх фæхоны йæ радиоравдыстытæм.
Хорз цард æмæ æнцойдзинæдты алчидæр бафæраздзæн. Уым диссагæй ницы ис. Фæлæ хъуамæ, цыфæнды зын уавæрты куы бахауай, уæддæр æхсардзинад равдисай. Ахæм ран сбæрæг вæййынц хъæбатыры миниуджытæ. Ирон лæг та кæдфæнды дæр фидыдта йæ сæрæндзинадæй, æгаддзинады иувæрсты уæндон къахдзæфтæ кæнгæйæ. Æцæг лæджы ном чи хæссы, уый та æдзух тырны, цæмæй йæ фыдæлты ном мацæмæй фегад кæна, сæ фарн сын бæрзонд хæсса.
Æмæ кæд бынтон тæхудиаг не сты абон нæ царды уавæртæ, уæддæр не ʼхсæн ис ахæмтæ, йæ ирондзинад цæсты гагуыйау чи хъахъхъæны, йе ʼгъдау, йæ куырыхондзинадæй æрдхæрæг чи у. Уыдон кæнынц ном нæ нацийæн, нæ культурæйæн. Æз та сæ схондзынæн ирон фарнхæсджытæ. Æмæ сæ нымæц бонæй-бонмæ фылдæр куыд кæна, уыцы амонд нæ уæд! Се ʼхсæн ис Берозты-Танделаты Розæ дæр, æмæ ма йын ноджы фылдæр бантысæд. Бирæ азты ма куыд разæнгард кæна сабиты зонындзинæдты гуылфæнтæм, цæмæй ног фæлтæрæн рухсдæр æмæ амондджындæр уа йæ фидæн.
Цы сабиты сæргъы лæууы, уыдон та сæ зæрдæтæ макуы сивæнт ирон культурæйыл. Æмæ Танделон йæхæдæг куыд зæгъы, афтæмæй алы саби дæр хъуамæ зона йæ фыдæлты æгъдæуттæ, хæдзары сын хистæртæ хъуамæ амоной æмæ сæ фæцалх кæной æгъдауыл. Ирондзинад, ирон фарн бахъахъхъæнын у нæ алкæй хæс дæр. Цæй, æмæ йæм тырнæм!
КЪУДУХТЫ Маринæ