Æссæдзæм аз махæй
Кæмæй фæуа рохы,
Уый не ‘хсæн æлгъыст уæд фæлтау!
Ацы ныхæстæ ист сты Беджызаты Чермены æмдзæвгæ «1920-æм аз»-æй. Ныффыста йæ 1920 азы 4 июлы Захъайы Хъорхъорайы хъæуы. Уæд гуырдзиаг меньшевикты тугмондаг лæгмартæ Хуссар Ирыл цы тугуарæн ныккодтой, уый зындгонд у адæмæн, историктæн, зыны ацы рæнхъытæй дæр. Æмæ Чермен сиды зæрдыл æй дарынмæ, цардфæлтæрддзинадмæ, чи йæ ферох кæна, уый та æлгъыст фæуæд, зæгъгæ. Æмæ йæ цыма рох кæнын райдыдтам, фæлæ та нын æй гуырдзы нæ зæрдыл æрлæууын кодтой, рох кæнын æй нæ бауагътой…
Хазби, ацы цауты фæдыл ды та цы хъуыды кæныс?
– Уый уыд ирон адæмы фыццаг геноцид гуырдзыйы къухæй. Ирæттæй дзы фæмард 18 мины бæрц, æнæхæдзар, æнæкъона фесты Хуссар Ирыстоны цæрджытæ иууылдæр. Уый фæстæ уыд дыккаг геноцид авддæлдзæхы ныххауинаг лæджыфыдхор Гамсахурдиайы фыдгæндæй. Стæй та ныл арт æмæ мæлæт бандзæрста сæ бæттинаг президент, сæлхæр Михакъо Саакашвили.
Æмæ æрмæст уыдон куы уыдаиккой, фæлæ нын цард-цæрæнбонты гуырдзы кæнынц фыдгæнд. Райдай, Нафийы роман «Фыдæлты туг» цы замантыл фыст æрцыд æмæ ма суанг советон дуджы дæр: Сталины фыдæхæй дыууæ дихы ныйистæм, Байаты Гаппо æртыккаг Ирыстон кæй хуыдта, уыцы Триалет Берия æдзæрæг фæкодта. Æмæ нын уæддæр нæхи æрæмбарыны хъомыс нæй. Нæ фарсмæ тыхзæнæг ис, æмæ дзы нæхи бахъахъхъæнынæн фæрæз нæ агурæм, фæлæ йын уарзæгой ныхæстæ кæнæм. Æмæ та нæ сæры къæрцц фæцæуы.
«Мах нæ фæсивæд, нæ ирон ном æрдумæ нæ дарæм, нæ сæр сæрмæ нæ хæссæм, æмæ нæ æрдумæ дæр уый тыххæй ничи дары. Мах куы зониккам, нæ фыдæлтæ чи уыдысты æмæ сæ къухæй цы нæртон хъуыддæгтæ цыди, уый, уæд хъал уаиккам нæ ирон номæй æмæ нæ сæр æгадмæ нæ уадзиккам».
– «Афон у, нæ адæм, махæн дæр нæ истори базонын…» – афтæ фыста Вано (Темырханты Сослан) йæ чиныг «Иры истори»-йы разныхасы. Чиныг рацыд 1913 азы горæт Дзæуджыхъæуы Габысаты А.Г. типографийы.
– Афон нæ, фæлæ ма æгæр дæр байрæджы, цæмæй нæ историмæ лæмбынæгдæр æркæсæм. Раст цыма абон дзуры, уыйау ахсджиаг у ныр дæр йæ хъуыды, йæ фæдисы ныхас. Уæд, сæдæ азы размæ, абон дзæнæты бадинаг Темырханты Сослан тыхст æмæ йæ удæй цырагъ сыгъта, цæмæй ирон адæм, чи сты, кæцæй сты, уый базоной. Æмæ та сног ис Сосланы хъуыды, æнцой йын чи нæ лæвæрдта, уыцы фарста: «Афон у махæн дæр нæхи базонын». Раст цыма уæдæй сæдæ азы дæр нæ рацыд, Советон хицаудзинады азтæ нæ уыдысты, уыйау уыцы фарста йæ бынатæй нæ фенкъуыст. Уымæн æмæ йæм нæ ахуыргæндтæ комкоммæ се ‘ргом фаг никуы аздæхтой.
– Ау, кæд ма нæ ахуыргæндтæ нæ фæфыстой ирон адæмы истори?!
– Раст у дæ хъуыды. Бæгуыдæр, бирæ наукон чингуытæ мыхуыргонд æрцыд. Фæлæ дзы сæрысуангæй кæронмæ ничи халы ацы фарста. Хуымæтæг ирон чиныгкæсæгæн, йæ адæмы истори кæм бакæса, йæ байзæддаджы йæм цæй фæрцы æрæмхиц кæна, ахæм чиныг нæй. Наукон куыстытæ дæр фылдæр арæзт сты койтæ, нымæцтæ æмæ дызæрдыг хъуыдытæй. Дызæрдыг кæнын хорз у, адæймаджы раст хъуыдымæ уый æркæны, дызæрдыг чи нæ кæны, уый, дам, хъуыды кæнын нал фæзоны, фæзæгъынц. Фæлæ иудадзыг дызæрдыг кæнын мидбынаты цоппай у. Æмæ раст ахæм уавæры ис нæ истори зонынад. Афтæ куы нæ уаид, уæд нæхицæй дæр иуæй-иутæ ирон адæмы истори ивгъуыд æнусы æвддæсæм азæй райдайгæйыл нæ нымадтаиккой, историон æцæг лæгтæ, зæгъæм, Хазби уыдис, æви нæ уыдис, уый дызæрдыггаг не скодтаиккой, нæ адæмы сæрибардзинады сæраппонд тохгæнджыты дзыллæтæн æнæуынон нæ кодтаиккой. Афтæ куы нæ уаид, уæд ма нын нæ фыдæлты зæххы атагъатæй цы чысыл муртæ баззад, уыдон дæуццаг нæ уаиккой. Нæ сыхæгтæ ныл тугтæ нæ мысиккой, суанг нæ историйæ дæр сæхи нæ хъал кæниккой.
– Мæнмæ гæсгæ, махæн нæ историон наукæйæн адæмы царды стыр нысаниуæг кæй ис, уый тынгдæр разынд 2008 азы 8 августы иры ныхмæ гуырдзыйы фæстаг хæсты.
– Раст у. Сæ хъавд уыд ирон адæмæн сæ абон æмæ истори æвдисæг кусæндæтты хъомыс бындзарæй стонын. Æмæ æнауæрдонæй æппæт фæрæзтæй дæр уымæн æхстой административон, наукон, культурон æмæ ахуыргæнæн агъуыстытæ. Мæрдырох æфтыдтой. Махæн нæ истори зæххы уæлцъарыл куыд фидар фыст у, афтæ чингуыты дæр куы уаид, уæд æй, зджилæнтæ нæм чи кæны, уыдон дæр зониккой. Æниу, фыст чи ис, уый дæр сын фаг у раст зондыл хæст уæвынæн. Зæгъæм, рагон бердзентæ Кавказы хæхтæ æртæ мин азы размæ дæр скифты хæхтæ кæй хуыдтой, æмæ скифтæ та нæ рагфыдæлтæ кæй сты, се ‘взаджы фæд цæугæдæттæ Дунай, Днепр, Днестр, Прут, Дон, сæ обæуттæ – уæлмæрдтæ
– Хазби, куыд зонæм афтæмæй, нæ сыхæгтæй сæхи бирæтæ хонынц аланты фæдонтæ. Искæйы уæнгты сæ хъазы аланты туг?
– Мах, ирон адæм, нæхи нæ зонæм, уый-иу бæллæх у, иннæ бæллæх та у, нæ сыхæгты дæр кæй нæ зонæм. Уый йедтæмæ нын нæ историмæ куы фæныхилынц, аланты сæ фыдæлтæ куы фæхонынц, уæд сын раст дзуапп радтын зониккам. Хъуыддаг уый мидæг ис, æмæ нæ сыхæгты: гуырдзиæгты, мæхъæлæтты, кæсгæтты æмæ иннæтæй бирæты уæнгты хъазы аланты туг. Ахæмтæ уæлдай фылдæр та сты балхъартæ æмæ хъæрæсейæгтæм. Уымæн æмæ аланты паддзахад сæфты къахыл куы ныллæууыд, уæд дзы бирæ къордтæ цæргæйæ баззадысты сыхаг адæмтимæ æмæ фесæфтой се ‘взаг, æрмæст нæ рох кæнынц сæ равзæрд. Ууыл фыссы В.А. Кузнецов йæ чиныг «Очерки истории алан»-ы.
Балхъары æхсæн уый бæрц ирон адæм баззад, растдæр зæгъгæйæ, сæ зæххыл чи æрцард, уыдонæй фылдæр уыдысты, æмæ ма зындгонд ахуыргонд М.М. Ковалевскийы фæндаггоны фыстытæм гæсгæ ссæдзæм æнусы райдайæны се ‘взаг нæ фесæфтой, къуырийы бонты, мæйты нæмттæ хуыдтой иронау, нымайынц ирон дæсгай нымадæй. Ис сæм бирæ ирон мыггæгтæ. Афтæ хъæрæсейæгтæм дæр.
– Ирон адæм, иннæ адæмты æхсæн баззайгæйæ, се ‘взаг кæй фесафынц, сæ царды æгъдæуттæ фылдæр хатт æнцондæр, кæнæ искæмæй æфсæрмыйы охыл æвзæрдæртæй кæй баивынц, уый иуæй дзурæг у, сæхиæмбарынадмæ уæлæнгай цæстæй кæй кæсынц, иннæмæй та сæ æгæр зæрдæхæлардзинадыл, искæмæн сæхицæй фылдæр аргъ кæныныл.
– Тынг раст хъуыды. Ирон адæм сæ историйы фæндагыл хæрам зæрдæйыуаг никæцы адæммæ дардтой, æнæхъуаджы никæй æфхæрдтой, сæхицæй лæмæгъдæрæн уыдысты æмæ абон дæр сты хатыргæнæг, тæригъæдгæнæг, сæ фарсмæ йын кæдфæндыдæр уыд бынат, æмæ, куыд фæзæгъынц, æддагон мыст, дам, мидæггагон мысты расырдта. Ахæм æмбисонды рæстдзинад бирæ хæттыты бавзæрстой ирон адæм. Чидæртæ сын сахуыр сты сæ уыцы миниуæгыл æмæ та нæ абон дæр домынц уый.
Æппæт уыцы историон цаутæ хъуамæ бæлвырдæй зоной нæ абоны фæлтæртæ, цæмæй сыл рæдыд мауал цæуа. Цæмæй нæ сыхæгтæй, чи цы аккаг у, уыцы бынаты йæ æвæра, æппынфæстаг дзы зона йæхи хъахъхъæнын. Ныр нæ кæддæрау искæй фыдгæндæй хæхты цъассытæ быныскъуыдæй нал бахъахъхъæндзысты.
Нæ адæмы истори бæлвырд фыст кæй нæу, уый стыр къуылымпыйы хос у нацийы хиæмбарынады рæзтæн. Нæ царды уыцы афтиддзинад тынг тыхсын кæны, уæлдайдæр та абон, йæхи æцæг иронæй чи банкъардта, уыдоны.
Æмбисондæн рагон бердзенты истори у. Æмæ фылдæр фыст у Гомеры эпикон поэмæтæ «Илиадæ» æмæ «Одиссей»-мæ гæсгæ. Ирон адæмон сфæлдыстад дæр тынг хъæздыг у. Нарты кадджытæ, Даредзанты таурæгътæ, Царциаты диссæгтæ æмæ æндæртæ абоны фæлтæрты дисы æфтауынц се ‘взаг, се сконд æмæ царды рæстдзинадæй. Зæгъæм, Нарты кадджытæй нæм æрбайхъуысы нæ рагфыдæлтæ скифтæ æмæ сæрмæтты уæззау цирхъыты дзæхст-дзæхст, амазонкæты фатты æхситт, сæ бæхрæгъæутты тъæбæртт, уады гыбар-гыбур, æрбакæлы ныл сæ цардыуаджы уылæн, сæ ныхасы уаг.
– Хазби, о, ис Нарты кадджыты нæ истори. Уымæ ахуыргæндтæ се ‘ргом раджы аздæхтой. В.А. Кузнецовæй фылдæр уыцы хъуыддаджы никæмæн ма бантыст. Фæлæ уый фаг у?
– Кæй зæгъын æй хъæуы, нæу. Адæмы сæ истори хъæуы, сæ цæстыты раз сын сæ фыдæлты дугтæ куыд сыстын кæна, ахæмæй. Нымæцтæ, койтæ æмæ дызæрдыг хъуыдытæй нæ, фæлæ хабæрттæ æмæ цауты бындурыл æнцонæмбарæн æвзагæй фыстæй. Уымæн та ис бирæ фадæттæ æмæ гæнæнтæ. Æрмæг æрмæст адæмон сфæлдыстады нæй, фæлæ историйы фыд Геродоты уацмыстæй райдай æмæ суанг астæуккаг æнусты бæлццæтты фыстыты дæр, нæ сыхаг адæмты архивты. Гуырдзыстоны историон æрмæджыты ирон адæм, Ирыстоны тыххæй цы уыд, уыдонæн сæ дзæвгар хайæн рухс фенын кодта историон наукæты доктор, профессор Тогойты Георги.
Наци йæ историон фæндаг хорз куы зона, уæд æй дарддæр куыд цæрын хъæуы, уый йын æнцондæр рахатæн у. Наци йæхи куы зона, йæхи куы æмбара, уæд æнгомдæр кæны. Æнгомæй та цыфæнды зынтæ æмæ знаджы дæр басæтдзæн.
– Хазби, бузныг не ‘хсæн ахæм æргом æмæ цымыдисон ныхас кæй рауад. Уырны мæ, бирæтæ дзы кæй скæндзысты аккаг хатдзæгтæ.
– Бузныг сымахæн дæр.
Фарс бацæттæ кодта КЪУДУХТЫ Маринæ