XIX–XX æнусты ахуырадæн табу чи кодта æмæ æппæт амæлттæй дæр Ирыстоны адæммæ рухс фидæн саразыны сæраппонд чи сидтис, уыцы сызгъæрин дуджы рухстауджыты, кадджын, нæртон адæмы хыгъдмæ бæргæ æмбæлы бахæссын Туаты Ольгæйы (Уæлгъайы) дæр – фыццаг ирон сылгоймаг-профессоры. Фæлæ, стыр хъыгагæн, Ольгæ рохуаты баззад. Йæ бирæ лæггæдтæн не скодта афоныл аккаг аргъ не ‘хсæнад. Адæмы зæрдæтæм дæсгай азты дæргъы рухс чи уагъта, ахуырады бæрзæндтæм сæууон стъалыйау чи схызти, йæ цард рæзгæ фæлтæртæн нывондæн чи æрхаста, уыцы зынгзæрдæ рухстауæджы ном абон бирæтæ зонгæ дæр нал кæнынц.
Арвыкомы фæндагыл Бæрзæфцæджы цæгатварс хæхты рæбын æрбынат кодта Къобы хъæу. Къобы сæрмæ цымыдисаг айнæг къæ- дзæхы сæрыл та ис рæсугъд хæххон хъæу Ухат. Уыцы хъæуы 1886 азы райгуырд фидæны фыццаг ирон сылгоймаг-профессор Туаты Никъалайы чызг Ольгæ.
Чызджы бинонтæ хуыздæр цард агурæг рафтыдысты Дзæуджы- хъæумæ. Ольгæйыл дыууадæс азы куы сæххæст, уæд йæ фыд амард, æмæ йæ мад баззади дæс сывæллонимæ.
Йæ чысыл зæрдæйæ Оля тынг бæллыдис ахуырмæ. Уыцы заманы гæвзыкк, уырыд уыдис Ирыстон. Бынтон маройаг та уыдис хæххон ирон сылгоймаг. Паддзахы Уæрæсе ирон фæллойгæнджыты ‘хсæн, уæлдайдæр та фæсивæды астæу, дин хæлиу кӕныны охыл байгом кодта Ирыстоны дины чысыл скъолатæ. Кæд скъолаты ахадындзинад уыдис диныл баст, уæддæр сæ рæстæджы уыдон зынгæ ахъаз фесты ирон адæмы культурæйы рæзтæн.
Ахæм уыдис Дзæуджыхъæуы приходон дины скъола дæр. Куыддæр амӕлттæй Ольгӕйæн бантыст уырдæм бахауын, æмæ æнæзивæгæй згъордта скъоламæ. Нæ йӕ фæтасын кодтой æххормæгтæ æмæ бæгънæгдзинад. Чысыл хæххон чызг скъоладзаутæй ахуыры йæ разæй никæй уагъта. Тыхстдæр сахаты-иу хъæддыхдæр æрбалвæста йæ риумæ чиныг, арфдæр-иу байста йæ зæрдæмæ ахуырады тæваг.
Ольгӕ дины скъола фæуынмæ хъавыдис, афтæ фехъуыста, Дзæуджыхъæуы ирон сылгоймæгты скъолайы-аздоны тыххæй. Скъола байгом 1872 азы. 1891 азы йæ Кавказы чырыстон динæвæрæг æхсæнад æхгæнынвæнд скодта. Ирон адæмы поэт, хæххон фæллойгæнджыты ныфс Хетæгкаты Къоста къæдзæхау æрлæууыд уыцы æбуалгъ фæндоны ныхмæ æмæ ирон сылгоймæгты иунæг скъола æхгæнын нæ бауагъта.
Ам дæр Ольгӕ ахуыр кодта иттæг хорз. Йе ‘гъдау, йæ зæрдæргъæвддзинадæй скъолайы ахуыр- гæнджыты цыбыр рæстæгмæ йæхимæ æркæсын кодта. Йæ зæрды уыд дохтыр суæвын дæр, фæлæ йын уæззау царды уаг, мæгуыр- дзинад бар нал радтой, æмæ 1905 азæй фæстæмæ ахуыргæнæджы куыст кæныныл ныллæууыдис.
Йæ разы хæс сæвæрдта уæды талынг Ирыстоны рæзгæ сабиты зæрдæтæм ахуырады рухс бауа- дзын, ирон культурæйы сырæзтæн феххуыс кæнын. Зылдис Ирыстоны хъæутыл. Хæрзконд, хæрзæгъдау, æхсидгæ хъаруйы хицау æрыгон ахуыргæнæг-чызджы хъæуты цæрджытæ бауарзтой сæхи хъæбулау. Уый дæр сын æвæллайгæйæ хъомыл кодта сæ сабиты. Урочы-иу йæ зæрдыл æрлæууыдысты, йæхæдæг цы зын уавæрты ахуыр кодта, уыдон. Йæ цæст-иу ахаста ирон чысыл сывæллæттыл æмæ-иу æнувыдæй архайдта, цæмæй хуыздæр сахуыр уыдаиккой, ууыл.
Ныннæрыдысты Октябры цæхæртæ. Мæлæтдзаг тохты райгуырдис ног дуне æмæ сæуæхсидау ныррухс кодта фæллойгæнджыты цæсгæмттæ. Ольгӕ æнтыстджынæй каст фæцис аспирантурæ. Сарæзта дæсгай ахуыргæнæн чингуытæ, ныффыста цалдæр зонадон куысты, æрæмбырд кодта фондз мин ныхасæй фылдæр ирон-уырыссаг академион дзырдуатæн, сарæзта иронау кæсыны æмæ уырыссагау хынцыны чингуытæ 2–З кълæстæн, 8-æм къласæн ирон хрестомати. Радта цалдæр сæдæ ахуыргæнæджы Ирыстонæн. Йӕ къухтæй рацыд бирæ зонадон кусджытæ, скъолаты директортæ, райдайгæ фысджытæ æмæ зынгæ æхсæнадон кусджытæ.
Фыдыбæстæйы Стыр хæст йæ тынгыл куы уыдис, уæд Туаты Ольгӕ фронтæй æнæсцухæй иста писмотæ.
«Мæ зынаргъ ахуыргæнæг, – фыста акъоппæй Ольгӕйы ахуыргæнинаг, курдиатджын æрыгон поэт Кочысаты Мухарбег, – ныфс мын дæттынц хæсты быдыры дæ амынддзинæдтæ, дæ бирæ рæвдыдтытæ уадзынц тых ме уæнгты. Дæ зæрдæ дар, Оля, æз цыфæнды зындзинады дæр нæ Ирыстоны кад æмæ дæ рухс цæсгом кæй нæ фæчъизи кæндзынæн, ууыл».
Туаты Ольгæ æнтыстджынæй фæкодта æхсæнадон куыст дæр: ахуырады оргæнты, Уæрæсейы æмæ Советон Цæдисы сæйраг Советтæм æвзарæн къамисты æмæ æндæр бæрнон бынæтты. Дзырддзæугæ сылгоймаг кæй уыдис, уымæ гæсгæ йæ фæд-фæдыл дыууæ хатты сæвзæрстой Уæрæсейы Сæйраг Советы депутатæй.
Ольгæ, уыд стыр ахуыргонд æмæ стыр парахат зæрдæйы хицау. Йæ зæрдæйы, æвæццæгæн, æгас Ирыстон дæр цыдис, æрыгон фæлтæр та дзы уæлдай хъармдæр къуымы æвæрд цыдысты.
Зынгзæрдæ ахуыргонды зæрдæ йæ кусынæй банцад 1956 азы. Ныгæд æрцыд Ирыхъæуы Мады Майрæмы аргъуаны кæрты. Абон дæр фыццаг сылгой- маг-профессор Туаты Ольгæ у бирæ миниуджытæй фæзминаг æмæ бæззы хорз дæнцæгæн.
КЪУДУХТЫ Маринæ